heta patreba być acenienym
Aŭtar nieviadomy
Temu hetych razvahaŭ padkazali narakańni, jakija možna pačuć tut, u Amerycy, ad znajomych biełarusaŭ, što za adasłanyja ŭ Biełaruś rečy časta nia majuć nia toje što ni słova padziaki, a navat paviedamleńnia ab atrymańni pasyłki. A pasyłajecca vielmi šmat i vopratki, i praduktaŭ, i hrošaj, i roznych inšych tavaraŭ. Dy nia tolki z Ameryki, a j z Kanady, Aŭstralii dy inšych krain. I nia dziela padziaki, a z dobraj voli, z razumieńnia, što ludziam patrebnaja dapamoha. Tyja, chto hetuju dapamohu dastaje, treba dumać, ceniać jaje. Ale voś napisać list ab atrymanym, padziakavać za dabro šmat u kaho nie vychodzić. I ŭźnikaje zahadkavaje pytańnie — ČAMU MAŬČAŃNIE? U čym sakret hetaj niematy? Zajmacca razhadkaj čužoje dušy — zadańnie davoli składanaje, ale ŭ dadzienym vypadku patrebnaje. I navat karysnaje. Voś ža hlańma, jak vyhladaje hetaja sprava z amerykanskaha bierahu.
U Amerycy ŭ štodzionnym žyćci paŭsiudna hučać słovy: Thank you, thanks, I am grateful, I appreciate it (dziakuju, padziaka, ja ŭdziačny, ja caniu heta). U hetaj krainie vykazvańnie padziaki, navat za najmienšy žest dobrazyčlivaści abo ŭvahi, stałasia nieadjemnym elementam kultury ŭzajemadačynieńniaŭ. Vykazvańnie padziaki hučyć i na vulicy, i ŭ mahazynach, i va ŭradavych ustanovach. Vykazvajecca padziaka taksama j piśmova. Kali čałaviek pabyvaŭ na niejkaj važnaj uračystaści abo atrymaŭ padarunak ci jamu zrabili pasłuhu, jon u šmat jakich vypadkach dziakuje piśmova. Dla palahčeńnie takoha kroku pradajucca admysłova nadrukavanyja kartački padziaki (Thank you Notes). Amerykancy kažuć «dziakuju» za ŭsiakuju pasłuhu, navat za kampliment:
 Janka Zaprudnik |
— U vas pryhožyja zavušnicy.
— Dziakuju.
Dziakujuć za pachvału:
— U vašaj chacie vielmi ŭtulna.
— Dziakuju.
Dziakujuć za vietlivaść u čarzie:
— Kali łaska, prachodźcie.
— Dziakuju.
Biełarusam, što pryjaždžajuć u Ameryku na pabyŭku, heta zdajecca dziŭnym. Adna maja znajomaja, kali pryjechała ŭ adviedki j pačuła ŭ dačynieńni da siabie «thank you» ad žančyny, jakoj jana sastupiła darohu ŭ mahazynie, ździŭlena papytałasia: «A za što jana mnie padziakavała!?» Daviałosia tłumačyć, što ŭ Amerycy dziakujecca navat za žest vietlivaści.
Tema ŭdziačnaści — adviečnaja. Jana nia tolki adlustravanaja ŭ Biblii — udziačnaść Bohu za žyćcio, za dary ziamnyja. Jaje asensavali vialikija myślary staražytnych Hrecyi j Rymu. Hetak, staražytnarymskamu krasamoŭcu Seneku naležyć fraza «Niama ničoha bolš vysakarodnaha za ŭdziačnaje serca». Niechta skłaŭ trapnuju sentencyju na manier Chrystovaj Nahornaj propaviedzi: Dabraščasnyja tyja, što mohuć davać, nie zapaminajučy, i atrymlivać, nie zabyvajučysia. Šmat załatych dumak vykazana na temu ŭdziačnaści, jakaja jak ništo inšaje, ŭšlachotnivaje mižludzkija dačynieńni.
U Amerycy tema ŭdziačnaści hruntoŭna raspracavanaja psycholahami j pedahohami. Patreba vykazvańnia ŭdziačnaści ŭkareńvajecca ŭ što¬dzionnym abychodku. Joj pryśviačajuć uvahu baćki, nastaŭniki, śviatary, prapaviedniki. Litaratura na temu ŭdziačnaści biaskonca bahataja jak u internecie, hetak i ŭ biblijatekach dy kniharniach. Šyrokaj papularnaściu apošnimi hadami karystajecca kniha prafesara psychalohii Kalifarnijskaha ŭniversytetu Roberta Emanza (Emmons) «Psychalohija ŭdziačnaści». Emanz amal dvaccać hadoŭ vyvučaŭ psychalohiju zadavolenaści/ščaścia. I pryjšoŭ da vysnovy, što važnuju rolu ŭ duchovym kamforcie čałavieka vykonvaje pačućcio ŭdziačnaści. Ale pačućcio hetaje nie pryrodžanaje. Jano nie prychodzić samo saboj, nie zakładziena ŭ hienach, jaho treba kultyvavać.
«Vielmi važna padkreślić, — kaža Emanz, — što być udziačnym — heta sprava vybaru. Udziačnaść — heta staŭleńnie, jakoje my možam vybrać, ad jakoha palapšajecca j naš pobyt, i pobyt inšych ludziej». Čym bolš prafesar Emanz zahłyblajecca ŭ hetuju temu, tym bolš prychodzić da pierakanańnia, što ŭdziačnaść — najlepšy padychod da žyćcia. Udziačnaść, — kaža jon, — heta mastactva dušy.
Jakija parady daje vučony baćkam i nastaŭnikam na kultyvavańnie ŭ dziaciej, moładzi pačućcia ŭdziačnaści? Niekatoryja sposaby viadomyja daŭno: być prykładam u pavodzinach, vykazvać baćkoŭskuju ŭdziačnaść, pasyłać piśmovyja padziaki svajakam za padarunki, dziakavać nastaŭnikam i tym, chto ŭ čymści dapamahaje. Dapamahajuć inšyja kankretnyja akty, jak malitvy ŭdziačnaści za stałom abo pierad snom.
Pedahohi rajać studentam psychalohii vieści adpaviedny dziońnik i za¬pisvać u jaho ŭsie momanty adčuvańnia ŭdziačnaści za atrymanyja rečy abo ŭčynki. Jak vynik takoj praktyki, pa peŭnym časie ŭ studentaŭ źmianšajecca adčuvańnie, što ŭsio atrymanaje imi NALEŽYĆ im. Jany pačynajuć lepš razumieć, što za ŭsiakim dobrym učynkam staić niečyja dobrazyčlivaść. U ich źmianšajecca pačućcio ehaizmu. Psychalohija śviedčyć, što kultyvujučy pačućcio ŭdziačnaści, pavyšaješ zdolnaść źviartać uvahu na toje, što tabie dadziena ŭ padarunak.
Vydatny humanist i dabračyniec, jon ža laŭreat Nobeleŭskaje premii, Albert Švajcer mudra zaznačyŭ: «Vychavać u sabie pačućcio ŭdziačnaści — značyć ničoha nia brać za naležnaje, ale zaŭsiody znajści j acanić toje, što za hetym staić. Ničoha nia robicca samo saboj. Za ŭsim staić žadańnie dabra, jakoje nakiravana na ciabie. Pryvučy siabie nikoli nie adkładać słovy ci ŭčynak, kab vykazać udziačnaść».
Dośledy pakazvajuć, što pačućcio ŭdziačnaści dadaje subjektyŭnaha adčuvańnia duchovaha dabrabytu. Aprača ŭsiaho, ad pačućcia ŭdziačnaści — udziačnaści za nahodu — moža naradžacca taksama ŭśviedamleńnie mahčymaści być karysnym svajmu bližniamu (Maci Tereza) abo svajmu narodu (patryjatyzm, samaaddanaść nacyjanalnaj spravie).
Na ŭdziačnaść u anhielskaj movie jość niekalki słoŭ — gratitude, gratefulness, thankfulness. Hetaje apošniaje maje relihijnaje adcieńnie — udziačnaść Bohu. Amerykancy štohodu adznačajuć u apošni čaćvier listapada tradycyjnaje śviata Thanksgiving Day (Dzień Padziaki). Tradycyja hetaja, što biare svoj pačatak ad pieršych eŭrapiejskich pasialencaŭ tut, taksama ŭmacoŭvaje pačućcio ŭdziačnaści j vykazvańnia jaje ŭ dačynieńni da inšych.
Pra biełarusaŭ naahuł nijak nia skažaš, što jany niaŭdziačnyja. Ale šmat u kaho ź ich udziačnaść niejkaja pałavinčataja. Jana, kali jość, dyk niedzie ŭnutry, u dušy. Niejkija psychalahičnyja barjery pieraškadžajuć joj vyjści navonki, dajści da taho, kamu jana naležyć i chto rady byŭ by jaje pačuć.
U čym sakret? Pryčyny tut mohuć być roznyja. Adna ź ich — biednaść. Choć kažuć, što biednaść — nie zahana, ale jana hniacie dušu, jatryć rany. I žest padarunkam z boku bahaciejšaha amerykanskaha surodziča zakranaje hetuju ranu. U dadatak da ŭsiaho savieckaja ŭłada pryvučyła ludziej paŭtarać: «U nas usio jość». Adsiul reakcyja na padarunak: «Ja ž nie žabrak/žabračka; my nie biadniejšyja». Padarunak usprymajecca jak padačka, a nia jak vyjava dobrazyčlivaści. Biezumoŭna, čałavieku z takim mentalitetam varušyć hetuju ranu, pišučy padziaku, davoli pakutliva. Lepš pramaŭčać.
Jość i inšyja pryčyny niaŭdziačnaści.
Časami vyhladaje, što karystalnik dabra nie zdabyvajecca na padziaku, bo bačyć u joj niejkaje prynižeńnie svaje asoby. Dziakavać dla jaho — heta jak byccam by pryznavać svaju zaležnaść ad dabradzieja, pakazvać svaju słabaść. Takoje jdzie ad hanarlivaści. Amerykanski prapaviednik XIX st. Hienry Ŭord Bičer trapna padmieciŭ hety zahanny bok charaktaru: «Hanarlivy čałaviek redka byvaje ŭdziačnym čałaviekam, bo jon nikoli nia dumaje, što jamu dastajecca hetulki, kolki jon zasłuhoŭvaje».. A vykazvańnie ŭdziačnaści jakraz spryjaje pieramozie nad hanarlivaściu. Bo čym bolš dumaješ, što atrymanaje ŭ padarunak naležała tabie, tym mienšaja mahčymaść, što ty budzieš udziačny za jaho. Ale kali ty ścipły, kali razumieješ svaju abmiežavanaść, tady bolš šansaŭ, što atrymanaje budzieš uvažać za padarunak i budzieš udziačny achviaradaŭcu.
Niaŭdziačnaść idzie j ad karyślivaści jak vyniku savieckaj biezduchovaści j materyjalizmu. Voś prykład. Niekatoryja z nas u Amerycy vydatkoŭvali čas i hrošy, kab dapamahčy nieznajomamu surodziču ŭ atrymańni palityčnaha prytułku. Dapamoha davałasia z dumkaj‑nadziejaj, što čałaviek dałučycca da svaje hramady, budzie niečym karysny joj. Akazvajecca, spadziavańni byli daremnymi. Dumajecie, šmat chto z takich karystalnikaŭ dabra paturbavaŭsia padziakavać, choć by pa telefonie, za namahańni j vydatki? Skončyłasia sudovaja sprava — skončyŭsia kantakt. Čałaviek źnik, jak u vadu kanuŭ. Źnikaje j achvota dapamahać takim.
Pišučy pra ŭsio heta, ja mieŭ na ŭvazie nia tolki maralny j etyčny aspekty prablemy, ale j prahmatyčny bok dziela dabra tych ža ziemlakoŭ, što patrabujuć dapamohi. Pamiž davalnikam i atrymalnikam pavinien być žyvy kantakt. Treba razumieć važnaść jaho. I jahonuju rolu ŭ stymulavańni dalejšaje dapamohi z boku davalnika. Dapamoha budzie tym bolš spraŭnaj i ščodraj, čym lepš buduć razumieć tyja, kamu jana dajecca, važnaść psychalahičnaha j etyčnaha boku aktu dabradziejstva.
***
Janka Zaprudnik naradziŭsia 9 žniŭnia 1926 h. u Miry. Adzin ź lideraŭ biełaruskaj dyjaspary ZŠA. Historyk, žurnalist. Žyvie ŭ Somersecie (Ńju‑Džerzi).
