Uładzimir Suchavierchaŭ, «Za rodnuju Biełaruś!» (1948).
Savieckija partyzany, Biełaruś, 1943 h. Fota be.wikipedia.org.
Napiaredadni čarhovaj hadaviny napadu nacysckaj Hiermanii na SSSR na sajcie rasiejskaj słužby Radyjo Svaboda adbyłasia dyskusija, ci praŭdzivy mif, što Biełaruś padčas vajny była savieckim partyzanskim krajem.
U Rasiei i niekatorych inšych respublikach byłoha Savieckaha Sajuzu idzie padrychtoŭka da Dnia pamiaci i smutku — čarhovaj hadaviny napadu nacysckaj Hiermanii na SSSR. Uračystaści buduć mieć aficyjozny charaktar: projduć hanarovyja varty pamiaci, buduć zakładzienyja kapsuły z pasłańniami da budučych pakaleńniaŭ, adbuducca mitynhi-rekvijemy, na Pakłonnaj hary ŭ Maskvie adkryvajecca pomnik frantavomu sabaku. Takaja ž tanalnaść žałobnaj daty ŭłaścivaja, mabyć, jašče tolki Biełarusi; centralnyja mierapryjemstvy adbuducca ŭ subotu ŭ Bieraściejskaj krepaści.
Savieckaja, jak i ciapierašniaja rasiejskaja histaryjahrafija, niaźmienna prypisvajuć Biełarusi status «respubliki-partyzanki», pieravažnaja častka nasielnictva jakoj u adzinym paryvie zmahałasia suprać niamieckich akupantaŭ. Adnak fakty śviedčać ab mahutnym unutranym supracivie — nia tolki nacystam, ale i balšavikam.
Pra toje, ci možna ličyć Biełaruś vyklučna savieckim partyzanskim krajem, kaža doktar histaryčnych navuk ź Miensku, prafesar Anatol Hryckievič: — Z majho punktu hledžańnia, Biełaruś nie była takaja adzinaja, jak tradycyjna pišuć i adznačajuć. Častka biełarusaŭ, asabliva tyja, jakija pražyvali na terytoryi Zachodniaj Biełarusi, da savieckaj ułady staviłasia nia toje kab padazrona, ale jak da «časovaj»: maŭlaŭ, jak pryjšli, tak i pojduć. Pa-druhoje, va Ŭschodniaj i Centralnaj Biełarusi, jakija raniej uvajšli ŭ skład SSSR, z samaha pačatku vajny rabilisia sproby stvaryć partyzanski ruch. Adnak pieršyja adździeły byli likvidavanyja niamieckimi akupantami ŭžo ŭ kancy 1941-ha — pačatku 1942 hadoŭ.
Jašče adzin faktar: pry niamieckaj akupacyi pačałasia biełarusizacyja nasielnictva. Častka biełaruskich dziejačaŭ rychtavała (i paśla ŭ škołach heta ŭkaraniałasia) specyjalnyja prahramy, takim čynam, viałosia navučańnie na rodnaj movie. Tamu važna asabliva padkreślić: na praciahu ŭsioj vajny nie isnavała adnoj, adzinaj Biełarusi.Byli savieckija partyzany, asabliva pačynajučy z 1942 hodu, kali ich pačali pierakidvać ŭ BSSR, jak kažuć, ź «vialikaj ziamli», ale była i polskaja partyzanskaja słužba — Armija Krajova. Jana dziejničała pierš za ŭsio na tych terytoryjach, jakija da vajny ŭvachodzili ŭ skład Polščy, heta značyć u Zachodniaj Biełarusi. Šmat było i tych, chto pryncypova vystupaŭ suprać balšavikoŭ, tamu što ludzi byli pakryŭdžanyja savieckaj uładaj — ci asabista, abo ich svajaki. Kazać tak adnaznačna, jak u Maskvie ličać, my prosta nia možam. Było zusim nia tak hładka, jak u padručnikach napisana.
Kali kazać pra savieckich partyzanaŭ, to ŭ Maskvie byŭ admysłovy štab, jaki zajmaŭsia ŭsim, što nieabchodna dla dyversijnaj dziejnaści. Pakolki heta była arhanizavanaja dziaržaŭnaja struktura, to ŭ savieckich partyzan, asabliva ŭ 1943-1944 hadach, było bolš pośpiechaŭ, čym u Armii Krajovaj u Zachodniaj Biełarusi.Tym nia mienš, biełaruskija «zachodniki» da niemcaŭ stavilisia, prynamsi, nie adkryta varoža. I heta zrazumieła: savieckaja ŭłada tam praisnavała ŭsiaho paŭtara hady, navat kałhasaŭ nie paśpieli stvaryć. Tamu ŭ zachodniaj častcy Biełarusi sytuacyja dla Maskvy była nadzvyčaj składanaj. Niezdarma maskoŭski štab partyzanskaha ruchu patrabavaŭ, kab u druhoj pałovie 1943 častka partyzanskich złučeńniaŭ pierajšła ŭ Zachodniuju Biełaruś. Čyrvonaja Armija pavolna, ale dajšła, značyć, rychtavalisia ŭžo i tam ŭstalavać ćviorduju savieckuju ŭładu. Bo Armija Krajova zmahałasia za adnaŭleńnie Polskaj dziaržavy ŭ miežach da 1939 hodu. U Maskvie, naturalna, padziei vajny traktujuć vyklučna z punktu hledžańnia Rasiei, Savieckaha Sajuzu. Tamu im takaja rasstanoŭka sił, napeŭna, nia vielmi i padychodzić. Ale my pavinny ŭsio razhladać abjektyŭna. Na žal, u Maskvie mnohija historyki heta navat nia chočuć razumieć, — raspavioŭ Radyjo Svaboda historyk Anatol Hryckievič.
Prablema hramadzkaha ŭsprymańnia minuŭščyny składaniejšaja, čym prostaje pieraličeńnie histaryčnych faktaŭ, jana hruntujecca nia tolki i nia stolki na navukovych pošukach, kolki čaściakom na dziaržaŭnaj mifalohii i interpretacyi histaryčnych padziej u masavaj kultury.Pra ład vajennaj minuŭščyny hutarym z historykam Centralnaj Eŭropy, ahladalnikam Radyjo Svaboda Jarasłavam Šymavym. — Historyki, naturalna, nie žyvuć u vakuumie, jany znachodziacca ŭ peŭnym palityčnym i sacyjalnym asiarodździ, u ich jość svaje prychilnaści i pierakanańni. Sprava samich hetych historykaŭ, nakolki jany metadalahična praŭdzivyja, nakolki sumlennyja pierad saboj i pierad navukaj. Kali kazać pra hramadztva, to tut karcina jašče bolš składanaja: hramadztva atrymlivaje viedy pra historyju nia tolki ad prafesijnych historykaŭ; hetuju infarmacyju «apracoŭvaje» biahučaja palityka, dziaržava, jakaja zacikaŭlenaja ŭ prapahandzie adnych histaryčnych padziej i peŭnaha pohladu na ich i ŭ zamoŭčvańni inšych. <...>
— Saviecka-rasiejski mifalahičny panteon, źviazany z Druhoj suśvietnaj vajnoj, vielmi šyroki. Hetych mifaŭ sotni i tysiačy: kodavyja imiony hierojaŭ (Kasmadziemjanskaja, Matrosaŭ, Hasteła) i mifalahizavanaje ŭjaŭleńnie ab cełych bitvach abo terytoryjach.Unutry hetaha panteonu isnuje i mif pra Biełaruś, šmat u čym zasnavany, viadoma, na hramadzkim ŭsprymańni tvoraŭ Vasila Bykava, Alesia Adamoviča, symboliki Chatyni i Bieraściejskaj krepaści, pradukcyi kinastudyi «Biełaruśfilm». Centralny vajenny mif — heta dziejnaść biełaruskich partyzan. Kananičnuju karcinku ŭ apošnija hady sprabujuć razburyć prychilniki alternatyŭnaha punktu hledžańnia: kolki było partyzan, stolki było i palicajaŭ. Dzie praŭda?
— Paniaćcie «mif» u masavaj śviadomaści časta asacyjujecca z paniaćciem «niapraŭda». Ale ŭ histaryčnym sensie mif — heta nie niapraŭda, heta sposab usprymańnia historyi hramadztvam.
Klasyčnaje savieckaje ŭjaŭleńnie, jakoje ŭ savieckija časy vykładali ŭ škołach, viadoma, nie zusim dakładnaje: nibyta ŭ peryjad akupacyi ŭsia respublika jak adzin čałaviek ŭstała na baraćbu z akupantami ci dapamahała ŭ hetaj baraćbie. Taki pohlad nie adpaviadaje rečaisnaści.Represiŭnymi byli abodva režymy, na pałovu terytoryi Biełarusi savieckaja ŭłada pryjšła tolki ŭ vieraśni 1939 hoda. Prynamsi dla pałovy nasielnictva respubliki na momant pačatku saviecka-hiermanskaj vajny savieckaja ŭłada była jašče čužaja. Bolš za toje, u jaje represiŭnaści ŭ peryjad 1939-41 hadoŭ šmat jakija biełarusy paśpieli pierakanacca. Tamu mieli miesca vypadki, kali niemcaŭ sustrakali jak vyzvolnikaŭ. U častki nacyjanalnaj intelihiencyi tady paŭstali nadziei na toje, što niamieckaja ŭłada dapamoža adnavić nacyjanalnuju kulturu, bolš za toje, jašče i niejkuju nacyjanalnuju aŭtanomiju ŭviadzie. Hetyja nadziei davoli chutka raźviejalisia, i maštaby nacysckich represijaŭ u Biełarusi žachlivyja.
Saviecki partyzanski ruch inśpiravaŭ Centralny štab, jaki znachodziŭsia ŭ Maskvie, častkova jon arhanizavana vybudoŭvaŭsia savieckim bokam, a častkova staŭ stychijnaj reakcyjaj na niamieckija represii, na sotni spalenych viosak. Realnaja karcina ŭ Biełarusi była vielmi niaprostaja.Tamu adziny mif, mahčyma, pakul u histaryčnym sensie i nie składvajecca: adzin bok robić akcent na tradycyjnuju savieckuju versiju historyi, inšy bok prytrymlivajecca antysavieckaj versii. Apošniaja, viadoma, u bolšaści vypadkaŭ nie aznačaje pramoha adabreńnia dziejańniaŭ tak zvanych palicajaŭ, to bok atradaŭ i farmavańniaŭ, jakija stvaralisia niemcami ź miascovych žycharoŭ («Biełaruskaja krajovaja abarona», naprykład), ale, tym nia mienš, prapahanduje taki padychod: Biełaruś apynułasia pamiž dvuch ahnioŭ, i abiedźvie ułady — i savieckaja, i niamieckaja — joj byli čužyja.
Mnie zdajecca, časam abodva hetyja padychody anachraničnyja ŭ tym sensie, što prosty čałaviek, sielski žychar, u časy akupacyi ŭ takich katehoryjach naŭrad ci dumaŭ.Ludziam u pieršuju čarhu było važna vyžyć u strašnych umovach, i jany prymali samyja roznyja rašeńni, sychodziačy sa svajoj kankretnaj, asabistaj ci siamiejnaj sytuacyi: chtości sychodziŭ u partyzany, niechta zapisvaŭsia ŭ palicai, chtości prosta vyžyvaŭ, zdavaŭ niemcam abo partyzanam pradukty, jakija ad jaho patrabavali, tolki kab zachavać siabie, svaju siamju, svaich blizkich.
