Kožnyja dva tydni pamiraje jašče adna mova: pa acenkach navukoŭcaŭ, pahroza źniknieńnia navisła pryblizna nad 40 % movaŭ śvietu. Ale hlabalistam rana radavacca, bo nia chutka śviet pačnie razmaŭlać na adnoj movie: chaj sabie i nia tak imkliva, ale raście kolkaść novych, štučnych movaŭ.
Naprykład, jość taki narod — niŭchi — jaki žyvie va Ŭschodniaj Sybiry. Ale 90% niŭchaŭ addajuć pieravahu rasiejskaj movie. Adna z pryčynaŭ — składanaść movy. Tak, naprykład, u joj ažno 26 naboraŭ ličebnikaŭ, jakija vykarystoŭvajucca ŭ zaležnaści ad pradmietu hutarki.
Pa mierkavańniach linhvistaŭ, da kanca biahučaha stahodździa źniknie pałova movaŭ śvietu. Nośbitami 80 asnoŭnych movaŭ, naprykład, anhielskaj, rasiejskaj i mandarynskaha dyjalektu kitajskaj, źjaŭlajecca pryblizna 80% nasielnictva planety. A na 3500 «linhvistyčnych karlikach» razmaŭlaje tolki 0,2% žycharoŭ śvietu.
Pa słovach Devida Charysana, aŭtara knihi «Kali pamiraje mova», takich tempaŭ vymirańnia movaŭ čałaviectva jašče nie bačyła:
«Jano adbyvajecca chutčej za vymirańnie raślinaŭ i žyvioł. U «Čyrvonuju knihu» možna było b zanieści 40% movaŭ. Što tyčycca flory i faŭny, to pad pahrozaj źniknieńnia znachodziacca 8% vidaŭ raślinaŭ i 18% vidaŭ mlekakormiačych – nie tak užo i šmat u paraŭnańni z movami!»
Vidavočnymi čyńnikami źniknieńnia movy źjaŭlajucca mihracyja i hlabalizacyja. A taksama dzieci, asabliva ad źmiešanych šlubaŭ, jakija nie razumiejuć kaštoŭnaści rodnaj movy i addajuć pieravahu toj movie, na jakoj kamunikuje bolšaść. Taksama i praca: u šmatnacyjanalnych kampanijach raznastajnaść movaŭ zamianiajecca na prafesijny žarhon.
Charysan i jahony kaleha Hreh Andersan, dyrektar Living Tongues Institute, vyjavili ŭ svaim daśledvańni piać «haračych kropak», dzie vymirajuć movy:
• Poŭnač Aŭstralii;
• Centralnaja Ameryka;
• Štat Akłachoma i paŭdniovy zachad ZŠA;
• Paŭnočna-Zachodniaje plato na Cichaakijanskim uźbiarežžy Paŭnočnaj Ameryki;
• Uschodniaja Sybir.
Strata movaŭ aznačaje i stratu nacyjanalnaj tojesnaści. Tak, naprykład, u eskimosaŭ mnostva abaznačeńniaŭ śniehu. A na movie taratan (indanezijski vostraŭ Sułavesi) jość admysłovaje słova dla sytuacyi, kali vy pračynajeciesia i zaŭvažajecie, što niešta źmianiłasia (naprykład, chtości sapie pobač) – u hałavie adnaho z 200 nośbitaŭ movy praniasiecca Matuwuhou!
Jašče bolš istotna, što razam z movami źnikajuć nia tolki asobnyja słovy i svojeasablivyja kultury, ale i značnaja dola viedaŭ, nazapašanych čałaviectvam.
Naprykład, 4 tysiačy nośbitaŭ movy kajiapo (Brazilija) adroźnivajuć 56 vidaŭ pčoł, jakich jany raspaznajuć pa samym roznym admietnaściam: ad trajektoryi palotu da jakaści miodu.
A lekary-traŭniki ź balivijskaha plemia kaljavajia ciaham apošnich 500 hod šyfrujuć svaje viedy ab tysiačach lekavych raślinach i pieradajuć nazovy i ahułam svaju tajnuju movu ad baćki da syna. Atrymoŭvajecca achova patentu linhvistyčnymi srodkami. A kolki farmaceŭtyčnych kampanijaŭ robić miljardy na narodnych viedach, atrymanych prosta tak?
Na žal, praces źniknieńnia movaŭ nie spynić. Hałoŭnaje – paśpieć zafiksavać ich unikalnaść.
Adzinaje, što raduje, biełaruskaja mova ŭ daśledvańni nie patrapiła.
Isnuje i advarotnaja tendencyja – ŭźniknieńnie štučnych movaŭ, jakija kanstrujujucca ludźmi metanakiravana. Takich movaŭ užo bolš za tysiaču i ŭvieś čas uźnikajuć novyja.
Adroźnivajuć niekalki vidaŭ takich movaŭ:
• Movy prahramavańnia i kamputarnyja movy;
• Infarmacyjnyja movy;
• Farmalizavanyja movy navuki;
• Movy nieisnujučych narodaŭ, stvoranyja z mastackimi abo zabaŭlalnymi metami (naprykład, mova elfaŭ, prydumanaja Dž. Tołkinam);
• Mižnarodnyja movy-dapamožniki.
A kamuści i ŭvohule słovy nie patrebnyja - časam dastatkova prostaha smajlika :-), i ŭvohule, symbali, jakimi my štodnia karystajemsia ŭ internet-kamunikacyjach, taksama skłalisia ŭ svojeasablivuju movu.
