U noč z 29 na 30 kastryčnika 1937 hoda ŭ sutareńniach minskaj unutranaj turmy NKVD — «amierykanki» — byli rasstralanyja bolš za 100 dziejačoŭ kultury, mastactva, navuki, bujnych kiraŭnikoŭ, techničnaj intelihiencyi tahačasnaj BSSR. Ich nievinavataść była paźniej pryznanaja navat savieckimi sudami.
Jak praz małuju «amierykanku» mahła prajści ciaham niekalkich hadzin takaja kolkaść ludziej? «Chiba heta rekord? Byvała ŭvosień 1937-ha, i 200, i 250 čałaviek za noč zabivali, — kaža daśledčyk stalinskich represij Leanid Marakoŭ. — Nie zabyvajciesia, što ŭ budynku NKVD BSSR byli (i zastajucca) sutareńni na niekalki padziemnych pavierchaŭ. Achviary byli zmučanyja katavańniami, mnohija nie mahli iści. Ich vałakli na rasstreł. Cieły paśla vyvozili hruzavikami. Nie tak, jak Bykaŭ pisaŭ u «Žoŭtym piasočku» — piać čałaviek jeduć u mašynie. Hruzavik dla Minska 1930-ch byŭ jak kaśmičny karabiel. Trambavali pa 50 ciełaŭ u kuzaŭ i vieźli».
Dzie mohuć lažać achviary vosieni 1937-ha? «Mnie intuicyja padkazvaje: jany ŭ Łošycy, — kaža Marakoŭ. —
U Parku Čaluskincaŭ u 1937-m užo nie mahli chavać. Tam ad pačatku 1930-ch budavali park, a paśla tam było papularnaje miesca viačerniaha adpačynku moładzi. Zastajucca Kurapaty ci Łošyca. Kala Łošycy žyli našy svajaki, jany raskazvali, što mienavita ŭ tyja hady tudy vazili rasstralanych, zakopvali».
«Uzakonienyja» masavyja rasstreły jakraz pačalisia ŭ 1937-m, kaža Marakoŭ. U hramadzianskuju vajnu, u 1920-ja taksama rasstrelvali, ale bieź lišnich «farmalnaściaŭ».
Što było paśla z katami? «Niekatoryja varjacieli, — raskazvaje daśledčyk. — Ździajśniali samahubstvy. Asabliva mnoha pastralałasia paśla śmierci Stalina.
Byli vypadki ŭ «NKVDysckim domie» na rahu pr. Niezaležnaści i Kisialova…»
Dziadźka daśledčyka, paet Valeryj Marakoŭ, taksama byŭ rasstralany miž 28 i 30 kastryčnika. Ale rodnym pra heta nie paviedamili.
«Usio było zasakrečana — 20 hadoŭ nichto ničoha nie viedaŭ. Babula (maci Valeryja Marakova — NN) jašče ŭ 1938-m, 1939-m nasiła pieradačy ŭ turmu. Śpiače blinčyki, kupić masła da ich, i niasie. A tam pieradaču prymajuć…»
Siadzieŭ u turmie i baćka paeta — Dźmitryj Zacharavič. «Dzieda ŭziali ŭ1935-m, dali piać hadoŭ. A adsiadzieŭ dvanaccać. Tolki toje vyratavała ŭ łahiery ŭ Šachtach, što vučyŭ načalnickich dziaciej u šaški hulać — byŭ mocny šašyst.
Piensiju jamu, byłomu viaźniu, nie płacili da śmierci. Zatoje ŭ 1960-ja pačali płacić babuli za śmierć jaje syna — 30 rubloŭ u miesiac…
Pra hibiel Valeryja Marakova stała viadoma tolki paśla śmierci Stalina.
Navat dziŭna, jak da taho miljony rasstralanych udavałasia zachoŭvać u tajamnicy
. Mnie hadoŭ piać było,
ja pomniu, była daviedka pra reabilitacyju — pamieram u pałovu lista A4. Na joj biez usiakich prabačeńniaŭ napisana — «reabilitavany». Reabilitavany — i što? Dzie čałaviek?»
Marakoŭ peŭny, što
rana ci pozna ŭ Kurapatach, Łošycy, u inšych miescach zabojstva biaźvinnych ludziej, abaviazkova buduć miemaryjały.
* * *
Śpis rasstralanych (pavodle Vikipiedyi)
1. Abuchoŭ Barys Alaksandravič
2. * Arabiej Mikałaj, zahadčyk adździeła škoł CK KP(b)B
3. Aronaŭ Navum Miejeravič
4. * Aŭhuścinovič Anatol, načalnik upraŭleńnia budaŭničych rabot pry SNK BSSR
5. Afanaśjeŭ Ihnat Iljič, vykładčyk Mienskaha Biełpedtechnikuma
6. Babkoŭ Siamion Dźmitryjevič
7. Barzunoŭ Hieorhij Fiodaravič, dyrektar tresta «Hałoŭchleb» BSSR
8. * Baškievič Vadzim, načalnik Upraŭleńnia vyšejšaj škoły Narkamata aśviety BSSR
9. Biejlin Sałamon Chaimavič
10. Biełacarkoŭski Abram Davydavič
11. * Branštejn Jakaŭ, litaraturny krytyk
12. Burdyka Ivan Siamionavič, adkazny sakratar SNK BSSR
13. * Vajnoŭ Viktar, žurnalist
14. * Varončanka Alaksandar, narkam aśviety
15. Varšaŭski Stanisłaŭ Juljanavič
16. Vasiljeŭ-Vaščylin Ryhor Mikitavič
17. Volny Anatol, zasłužany dziajač mastactvaŭ Biełarusi
18. Habajeŭ Moŭša-Nochim Izrailevič
19. Habrusioŭ Apanas Ściapanavič
20. * Hałavač Płaton, prazaik
21. Hiejštern Anton Michajłavič
22. * Hieršon Iosif, namieśnik narkama aśviety BSSR
23. Hinzburh Jakaŭ Jafimavič
24. Hosin Abram Miendzielevič
25. Hurski Kanstancin Iosifavič
26. Hurevič Nochman Hiršavič
27. * Dzieniskievič Mikałaj, druhi sakratar CK KP(b)B
28. Dźmitraŭ Mikałaj Andrejevič
29. Dziakaŭ Ananij Ivanavič, rektar BDU u 1934—1935 hh.
30. Drakachrust Abram Hienrychavič
31. Dudar Aleś, paet
32. * Duniec Chackiel, krytyk i publicyst
33. Jelanson Hirš Boruchavič
34. Jermakoŭ Mikałaj Paŭłavič
35. Žyvucki Ivan Ściapanavič, nastaŭnik
36. Zamalin Navum Michajłavič, dacent Viciebskaha vieterynarnaha instytuta
37. Zarecki Michaś, prazaik
38. Ziankovič Alaksandr Sazonavič
39. Ivanoŭ Alaksandr Vasiljevič
40. Ispraŭnikaŭ Prochar Ivanavič, nam. zahadčyka sielskahaspadarčaha adździeła haz. «Viciebski praletaryj»
41. * Kavaloŭ Zachar, sakratar Varašyłaŭskaha RK KP(b)B
42. Kaval Vasil, prazaik
43. * Kavalčuk Zachar, staršynia CK prafsajuzaŭ BSSR
44. * Kandrašuk Mikałaj, načalnik upraŭleńnia šklanoj pramysłovaści Narkamata lohkaj pramysłovaści BSSR
45. Kantar Sałamon Miendzielevič, dyrektar Biełpramtorha
46. Kapitanaki Michaił Vasilevič
47. * Karanieŭski Jazep Piatrovič, dziaržaŭny dziajač, piedahoh, publicyst
48. Karpienka Ivan Ivanavič, zahadčyk łabaratoryi Viciebskaj vieterynarnaj stancyi
49. Kačanaŭ Hierasim Antonavič
50. Klanicki Viktar Siamionavič
51. Klaštorny Todar Todaravič, paet
52. Kudzielka Iosif Fadziejevič, načalnik upraŭleńnia pa achovie aŭtarskich pravoŭ pry SP BSSR
53. * Kulbak Majsiej, prazaik
54. Kučynski Alaksiej Ściapanavič, dziaržaŭny i hramadski dziejač, piedahoh, redaktar
55. * Łabadajeŭ Michaił, zahadčyk asobaha siektara (adździeła) CK KP(b)B
56. * Łaškievič Leanard, namieśnik narkama Narkamata saŭhasaŭ BSSR
57. Levin Alaksandar Samojłavič, litaraturny krytyk
58. Levin Sałamon Vulfavič, litaraturny krytyk
59. Lejbin Pinia Majsiejevič
60. Lichtenštejn Siamion Davydavič
61. Łukašonak Mikita Siarhiejevič
62. Lavonny Jurka, paet
63. Lajbovič Chaim Elasavič
64. Lampiert Sałamon Ryhoravič, student 5 kursu BDU
65. * Laŭkoŭ Maksim, narkam justycyi BSSR
66. Maziel Elizar Jakaŭlevič, nam. dyrektara pa navukovaj rabocie Viciebskaj navukova-daśledčaj vieterynarnaj stancyi
67. * Majsiejeŭ Leŭ, sakratar Barysaŭskaha RK KP(b)B
68. Małaŭ Barys Michajłavič, zahadčyk adździeła chlebnaj hrupy narkamata ŭnutranaha handlu
69. Marakoŭ Valeryj Dźmitryjevič, paet
70. Marhiełaŭ Ściapan Procharavič, zahadčyk siekcyi hieahrafii Instytuta ekanomiki AN BSSR
71. Marholin Michaił Sałamonavič
72. * Marjanaŭ Barys, sakratar Dziaržynskaha RK KP(b)B, čalec CK KP(b)B (z 1937 h.)
73. Maślenikaŭ Pavał Alaksandravič
74. Mielik-Šachnazaraŭ Andrej Paŭłavič
75. Mirlin Abram Navumavič
76. Miśnikoŭ Mikałaj Daniłavič
77. * Michajłaŭ Dziamjan, kansultant Upraŭleńnia spravami SNK BSSR
78. Michiejeŭ Mikałaj Ivanavič
79. * Mićkoŭ Siarhiej, dyrektar Hidroliznaha doślednaha zavoda Narkamata miascovaj pramysłovaści BSSR
80. Murzo Siarhiej Mikitavič, paet
81. Muchin Pavał Maksimavič, zahadčyk łabaratoryi Viciebskaj navukova-daśledčaj vieterynarnaj stancyi
82. Navachrest Jakaŭ Piatrovič
83. Niomanski Janka, prazaik, hramadski dziajač
84. Nieściarovič Ivan Ivanavič
85. Padsiavałaŭ Ivan Ivanavič
86. Papłyka Ivan Majsiejevič
87. Pasmarnik Ivan Majsiejevič
88. * Pietrušenia Vasil, kansultant SNK BSSR pa kamunalnych i transpartnych spravach
89. Pivavaraŭ Ziama, paet
90. Pitomcaŭ Michaił Mikitavič
91. Pratapopaŭ Apałon Uładzimiravič
92. * Pratasienia Ryhor, vučony-ahrachimik
93. Purys Izrail Lejzieravič
94. Puciłoŭski Alaksandar Andrejevič
95. Pucincaŭ Ivan Andrejevič
96. Piatrašyn Kuźma Ryhoravič
97. Razumoŭski Aron-Lejb Simanavič
98. Rydzieŭski Michaił Antonavič, zahadčyk vučebnaj častki Mienskaha piedahahičnaha instytuta
99. Samachvałaŭ Alaksandr Ryhoravič
100. Sandamirski Jakaŭ Ryhoravič, zahadčyk kafiedry Viciebskaha vieterynarnaha instytuta
101. Saprycki Oskar Abramavič, namieśnik narkama ziemlarobstva BSSR
102. Sarokaš Ivan Uścinavič
103. Śpiektar Jakaŭ Miejeravič, zahadčyk sakrataryjata SNK BSSR
104. Starynski Vasil Siamionavič
105. Stašeŭski Vasil Piatrovič, prazaik
106. Strele Hieorhij Uładzimiravič, dyrektar koniesaŭhasa № 120
107. Suroŭcaŭ Hieorhij Uładzimiravič
108. Siałoŭ Dźmitry Paŭłavič, načalnik płanava-finansavaha ŭpraŭleńnia narkama aśviety BSSR
109. Siardziuk Pancialej Ivanavič, zahadčyk łabaratoryi bijafabryki № 5 u Viciebsku
110. Tanienbaŭm Miron Barysavič
111. Taŭbin Judal Abramavič, paet
112. Trocki Ivan Vasilevič
113. Trumpacki Ela Chackielevič
114. * Turłaj Andrej, narkam saŭhasaŭ BSSR
115. Uśpienski Jaŭhien Kanstancinavič, fizik
116. Fałkin Ryhor Jakaŭlevič
117. Finkielštajn Aba Ałteravič
118. Fłombaŭm Jaŭsiej Jeŭnavič
119. * Frydman Isak, načalnik adździeła ziemleŭparadkavańnia Narkamata ziemlarobstva BSSR
120. Charłac Dźmitry Siamionavič
121. * Charyk Izi, paet
122. Chatuloŭ Piotr Fiodaravič, litaraturny krytyk
123. Čarnuševič Alaksandr Anikiejevič, narkam aśviety
124. Čarniak Mikałaj Płatonavič
125. Čarot Michaś, paet
126. Čačura Kanstancin Hieorhievič
127. Šałaj Makar Ksienafontavič, litaraturny krytyk
128. Šapira Judal Isakavič
129. Šastakoŭ Pavał Piatrovič, žurnalist
130. * Judelson Aron, paet
131. Julkin Jakaŭ Vieńjaminavič
132. * Jarkin Viktar, načalnik słužby Dniepra-Dźvinskaha parachodstva ŭ Homieli