Ctaradaŭnija relihijnyja ŭjaŭleńni pra biaskoncaje zmahańnie śvietłaha j dobraha pačatkaŭ, možna skazać, znajšłb svajo eksperymentalnaje paćvierdžańnie ŭ fizycy. Piša Vital Taras.
Pakul u Rasiei ŭsurjoz rychtujucca ŭvodzić «asnovy pravasłaŭja» dla małodšych klasaŭ, Rada Eŭropy pastanaviła rekamendavać usim navučalnym ustanovam całkam admovicca ad vykładańnia teoryi boskaha pachodžańnia śvietu (kreacyjanizmu) jak nienavukovaj. Nasamreč, prablema (kali ličyć heta prablemaj), palahaje na tym, što karcina Suśvietu, atrymanaja na padstavie sučasnych navukovych źviestak, vyhladaje kudy bolš składanaj, a hałoŭnaje — kudy bolš cikavaj.
«Dzirka» ŭ Suśviecie
Jaki školnik siońnia nia viedaje terminu «Vialiki Vybuch»! Jaho ŭvioŭ u navukovy ŭžytak u 1946-m amerykanski fizyk, trojčy laŭreat Nobeleŭskaj premii Hieorhij Hamaŭ (były saviecki navukoviec, jaki źbieh z SSSR u 1933-m). Pavodle jahonaj teoryi, jakaja abapirałasia na teoryju adnosnaści Ajnštajna, Suśviet uźnik 13 miljardaŭ hadoŭ tamu sa zvyšščylnaj substancyi sa zvyšvysokaj temperaturaj, i z taho času jon biaskonca pašyrajecca i astyvaje. Hamaŭ pradkazaŭ taksama adkryćcio tak zvanaha «reliktavaha vypramieńvańnia» u kosmasie — adhałoskaŭ pačatku Vialikaha Vybuchu.
U 1978 hodzie Nobeleŭskuju premiju za eksperymentalnaje paćvierdžańnie teoryi Hamava atrymali Arno Penzijas (niemiec, jaki źbieh u ZŠA ź hitleraŭskaj Niamieččyny) i amerykaniec Robert Uiłsan. Paźniej byŭ stvorany spadarožnik WMAP (mikrachvalevy anizatropny tester Uiłkinsana), jaki naziraje za tym samym reliktavym vypramieńvańniem. Dyk voś, niadaŭna hety spadarožnik vyjaviŭ hihanckuju «dzirku» ŭ suzorji Erydana. U hetaj dzircy pamieram «usiaho» ŭ dziesiać tysiačaŭ miljardaŭ kilametraŭ, niama aničoha — navat reliktavaha mikrachvalevaha vypramieńvańnia. Absalutny nul.
Miž tym, hetaje fantastyčnaje adkryćcio paćviardžaje teoryju ab isnavańni tak zvanaj ciomnaj materyi. (Paniaćcie, jakoje pieršym prapanavaŭ Ajnštajn.) Na dumku navukoŭcaŭ, jana pavinna była być na pieršych etapach isnavańnia Suśvietu. Pavodle eksperymentalnych raźlikaŭ, adrazu paśla Vialikaha Vybuchu razam z materyjaj uźnikła j antymateryja (synonim «ciomnaj materyi»), jakaja vykonvała rolu mahnitu dla pieršych zorak. Dziakujučy ciomnaj materyi, možna skazać, Suśviet i razahreŭsia.
Hałoŭny paradoks u tym, što dla naziralnika, navat uzbrojenaha pryborami, ciomnaja materyja praktyčna niezaŭvažnaja — jana nie vypramieńvaje śviatła ci radyjacyi, jana maje tolki siłu pryciahnieńnia. Dakładniej — antyhravitacyi.
4%
Bolšaść sučasnych fizykaŭ sychodziacca na tym, što dola antyrečyva ŭ Suśviecie składaje kala 96 adsotkaŭ jaho abjomu i masy. «My ličym, što razumiejem Suśviet, ale na samaj spravie my havorym tolki pra čatyry jaho adsotki», — skazaŭ niejak laŭreat Nobieleŭskaj premii pa fizycy 1980 hodu Džejms Uotsan Kronin. Pavodle jahonych słovaŭ, 73 % Suśvietu składaje ciomnaja enerhija — hipatetyčnaja forma enerhii, jakaja maje admoŭny cisk i jakaja raŭnamierna zapaŭniaje ŭsiu prastoru. Jašče 23 % — ciomnaja materyja, nieraspaznany materyjał, jaki macuje Ŭniversum i paskaraje jaho pašyreńnie. 4 % atamaŭ i malekułaŭ składajuć tak zvanuju narmalnuju materyju, albo, kažučy słovami vykładčykaŭ navukovaha kamunizmu, «abjektyŭnuju realnaść, dadzienuju nam u adčuvańniach…»
Ciomnuju materyju nielha vyjavić nijakim čynam, navat z dapamohaj pryboraŭ. Adnak jaje prysutnaść možna davieści, bo pad jaje ŭździejańniem skryŭlajecca vypramieńvańnie dalokich halaktyk. My možam pierakanacca ŭ isnavańni ciomnaj enerhii na prykładzie ich raźbiahańnia. Pryčym, raźbiahańnie, jak vyjavili astrafizyki, paradaksalnym čynam adbyvajecca z usio bolšym paskareńniem, nasupierak siłam hravitacyi.
Siońnia jość dźvie asnoŭnyja hipotezy, pabudavanyja na padstavie teoryi Vialikaha Vybuchu. Pieršaja: Suśviet, dasiahnuŭšy maksymalnaha pamieru, «schłopvajecca», paśla čaho adbyvajecca novy vybuch. To bok, Suśviet jak by biaskonca pulsuje. Druhaja: Suśviet pašyrajecca biaskonca. Zrazumieła, siłami siońniašniaj navuki niemahčyma skanstrujavać kamputarnuju madel Universumu. Dla taho, kab acanić pravilnaść taje abo inšaj hipotezy, treba było b pražyć, prynamsi, niekalki miljardaŭ hadoŭ.
Ale vyhladaje na toje, što staradaŭnija relihijnyja ŭjaŭleńni pra biaskoncaje zmahańnie śvietłaha j dobraha pačatkaŭ, možna skazać, znajšli svajo «eksperymentalnaje» paćvierdžańnie. Praŭda, usio zaležyć ad stanovišča naziralnika — «ciomnaje» j «śvietłaje» mohuć mianiacca na svaje procilehłaści: z hledzišča pradstaŭnika «narmalnaj» materyi i z hledzišča pradstaŭnika materyi «ciomnaj» usio moža bačycca inakš.
Nia śniłasia našym mudracam
Žarty žartami, ale prahres u halinie astrafizyki za apošnija dziesiacihodździ sapraŭdy ŭražvaje. Kali zusim niadaŭna hetuju navuku paraŭnoŭvali z paleantalohijaj (bo bačny nam Suśviet jość, nasamreč, karcinaj Vialikaha Vybuchu na momant niekalkich miljonaŭ hadoŭ tamu), dyk siońnia astrafizyka aperuje eksperymentalnymi źviestkami j kamputarnymi madelami. Navukoŭcy pradkazvajuć, što ŭ bližejšyja hady buduć eksperymentalnym šlacham vyjaŭlenyja «antyčaścinki», jakija kardynalna adroźnivajucca pa svajoj pryrodzie ad viadomych nam baryjonaŭ (pratonaŭ, neŭtronaŭ, neŭtryna i h.d.)
Cikava, adnak, što ŭ toj samy čas u halinie daśledavańnia čałavieka — u pryvatnaści, vyvučeńnia zakonaŭ dziejnaści jaho centralnaj nervovaj systemy i psychiki — navuka prasunułasia napierad (kali ŭvohule prasunułasia) kudy mienš. Dastatkova skazać, što ŭ halinie fizyjalohii j medycyny Nobeleŭskuju premiju za adkryćcio mechanizmu ŭmoŭnych refleksaŭ fizyjolah Ivan Paŭłaŭ atrymaŭ ažno ŭ 1904 hodzie. A Rodžer Spery za adkryćcio funkcyjanalnych adroźnieńniaŭ paŭšarjaŭ hałaŭnoha mozhu atrymaŭ Nobela tolki praz 77 hadoŭ. Ni da, ni paśla hetaha vialikich adkryćciaŭ u halinie vyšejšaj nervovaj dziejnaści adznačana nie było — prynamsi, Nobeleŭskim kamitetam. Ci aznačaje heta, što pryncypy dziejnaści hałaŭnoha mozhu čałavieka ŭžo całkam vyvučanaja i nijakich adkryćciaŭ u hetaj halinie čakać nia śled? Naŭrad ci.
Ale na siońniašni dzień intelektualny, tvorčy, a hałoŭnaje, maralny bok dziejnaści homo sapiens vyhladajuć sucelnaj zahadkaj.
Jakim navukovym sposabam možna patłumačyć, naprykład, toj fakt, što fizyk rodam ź Biełarusi Žares Ałfioraŭ, nobeleŭski laŭreat 2000 hodu (za vyvučeńnie paŭpravadnikoŭ), adzin z padpisantaŭ znakamitaha lista dziesiacioch akademikaŭ RAN suprać abaviazkovaha vykładańnia pravasłaŭja ŭ navučalnych ustanovach, pahadziŭsia ŭvajści ŭ śpis Kampartyi Rasiejskaj Federacyi na sioletnich vybarach u Dumu? Akademik Ałfioraŭ paznačany ŭ federalnym vybarčym śpisie druhim numaram, adrazu ŭśled za lideram KPRF Ziuhanavym, jaki niadaŭna vystupiŭ u padtrymku…taho samaha vykładańnia Zakonu Božaha ŭ škołach. Hetuju prapanovu RPC Ziuhanaŭ nazvaŭ słušnaj, bo, na jaho dumku, «pravasłaŭnaja kultura lažyć u asnovie raźvićcia» Rasiei.
Mahčyma, tłumačeńnie padobnych fenomenaŭ treba šukać niedzie ŭ hłybiniach ciomnaje materyi?
