Na 5 listapada prypadajuć 100-ja ŭhodki z dnia narodzinaŭ Michała Vituški, kiraŭnika pavajennaha biełaruskaha antysavieckaha Supracivu. Jon pražyŭ doŭhaje žyćcio, pamior letaś u Zachodniaj Niamieččynie ŭ 98 hadoŭ. Dakumentalnych dokazaŭ hetaha dahetul nie apublikavana, tamu nia dziŭna, što jość niamała tych, chto nia vieryć u zhadanuju versiju losu Michała Vituški. Heta pakazaŭ i niadaŭni forum na sajcie «Našaj Nivy».
Emihracyjnaja presa pisała nie pra Vitušku, a pra dziejnaść «Vitaŭta»
Varta patłumačyć, što kali ŭ 1991 hodzie ja pačaŭ daśledavać Biełaruski pavajenny Supraciŭ, na toj čas nie isnavała nivodnaj pracy, napisanaj na hetuju temu. Isnavali tolki niekalki dziasiatkaŭ publikacyj u emihracyjnym druku, jakija pieravažna źjavilisia ŭ kancy 40-ch — pačatku 50-ch. Z supraćlehłaha boku možna chiba tolki nazvać tendencyjnuju knihu Vasila Ramanoŭskaha «Saŭdzielniki ŭ złačynstvach» (Miensk, 1964). I ŭsio. Pačynać davodziłasia z nula, składajučy biblijahrafiju, peryjadyzacyju, pieršyja bijahramy Rodźki, Vituški, Hiełdy, zapaŭniajučy šmatlikija «biełyja plamy» versijami. Z 1993 hodu pačali źjaŭlacca maje publikacyi. Pamyłak chapała. U apošnija hady jany vypraŭlenyja (hł. knihu «Biełaruski Supraciŭ», napisanuju razam z a. S. Horbikam i vydadzienuju ŭ 2006 h. u Lvovie). Na žal, jość amatary vyciahvańnia z netu starych artykułaŭ, jakija absalutna nie biaruć uvahi na najnoŭšyja publikacyi.
 Michaś Vituška. 1943 h. Zdymak z archivu S.Jarša |
Jak vyśvietliłasia, bolšaść artykułaŭ u biełaruskim emihracyjnym druku ŭ kancy 1940-ch — pačatku 1950-ch hadoŭ pra «partyzanski ruch Vituški» nasamreč apisvała dziejnaść aŭtanomnaj biełaruskaj arhanizacyi «Vitaŭta» (pry hetym, vidavočna, pierabolšvali jaje masštaby), jakaja dziejničała na Vilenščynie i ŭ Letuvie (jaje amal całkam likvidavali ŭ kancy 1947-ha). Jašče na kanferencyi partyzanskich kamandziraŭ u vieraśni 1945-ha ŭ Biełavieskaj puščy M. Vituška zabaraniŭ svaim padnačalenym samastojna kantaktavać z emihracyjnymi arhanizacyjami i davać im infarmacyju pra strukturu partyzanskaha ruchu dy jaho dziejnaść.
Chto «pachavaŭ» Vitušku kala voziera Kiernava?
Versija pra hibiel Michała Vituški ŭ studzieni 1945 hodu ŭ Rudnickaj puščy na Vilenščynie źjaviłasia dziakujučy aperatyŭnikam savieckaj dziaržbiaśpieki. Heta jany nie razabralisia ŭ składanaj hulni, jakuju viali niamieckija specsłužby i kiraŭniki biełaruskaj padpolnaj arhanizacyi «Čorny Kot». Niekalki hadoŭ MHB SSSR vieryła, što Vituški niama ŭ žyvych. Paśla vyśvietliłasia, što jany pamylilisia. Adnak aficyjna heta nie było pryznana, tamu mit dažyŭ až da našych časoŭ.
Zachavalisia śviedčańni majora MHB Viktara Ivanova. U studzieni 1955 hodu jaho aryštavali «za iźmienu rodinie», a nasamreč — za ŭdzieł u falsyfikacyjach kryminalnych spraŭ u časy Bieryi. Padčas śledztva jon raspavioŭ šmat dziŭnych rečaŭ. Pavodle jaho słovaŭ, jašče ŭ čas vajny na zahad Ł. Bieryi było vyrablena bolš za 4600 savieckich pašpartoŭ uzoru 1939-1940 hh. na imiony «naiboleje aktivnych priedatielej». Adnoj z zadačaŭ hetaj akcyi było dakazać savieckaje hramadzianstva asobaŭ, jakija da 1939 hodu žyli na terytoryi Polščy, Letuvy, Łatvii i Estonii. Ivanoŭ śviedčyć, što hetyja pašparty padkładvalisia aryštavanym, a taksama zabitym «protivnikam sovietskoj vłasti». (Kryminalnaja sprava Ivanova Viktara Siarhiejeviča № 274/56-11. Archiŭ FSB RF, ark. 267.)
Ź vieraśnia 1944 h. da červienia 1945 h. V. Ivanoŭ byŭ prykamandziravany da asobaj hrupy MHB na terytoryi BSSR. Dziejničała jana i ŭ sumiežnych rajonach Letuvy. Ivanoŭ byŭ udzielnikam likvidacyi atradu AK kala voziera Kiernava ŭ studzieni 1945 hodu. Jon śviedčyć, što ŭdzielničaŭ u apaznańni cieła «iźviestnoho posobnika niemiecko-fašistskich okkupantov M.O. Vituški». Apaznańnie bazavałasia vyklučna na śviedčańniach zatrymanych, bo dastavić trup u Miensk ci Maskvu dla detalnaj ekspertyzy nie było mahčymaści. Trup byŭ ekshumavany, pavodle pakazańniaŭ niekalkich akoŭcaŭ. Adnak u tym rajonie ŭ toj čas dziejničali bujnyja adździeły AK, i čekisty nie chacieli abciažarvać siabie trupam.
V. Ivanoŭ śviedčyć, što da materyjałaŭ spravy byŭ prykładzieny pašpart M.A. Vituški, jaki kamandzir asobaj hrupy MHB atrymaŭ u Maskvie. (*Tamsama, ark. 321.)
U krasaviku 1945 hodu niekalki členaŭ asobaj hrupy, u tym liku i Ivanova, vyklikali ŭ Maskvu dla dačy tłumačeńniaŭ pa fakcie vyjaŭleńnia «M.A. Vituški» inšym adździełam MHB i jaho pakarańnia śmierciu ŭ kancy lutaha — pačatku sakavika 1945-ha. Śćviardžałasia, što pry «zadieržannom okazaliś niemieckije dokumienty na imia M.O. Vituški». Kamisija MHB źvieryła pakazańni pradstaŭnikoŭ asobych hrup i zrabiła vysnovu, što dzie b ni skončyŭ žyćcio «vrah naroda», nieistotna. Usie čekisty-aperatyŭniki atrymali vymovy za «słužiebnuju chałatnosť». (*Tamsama, ark. 326.)
Hetyja dakumenty šmat što tłumačać. Jany paćviardžajuć najaŭnaść dvajnikoŭ Michała Vituški i sam fakt isnavańnia «aperacyi prykryćcia». Nasamreč, kala voziera Kiernava zahinuŭ Mikałaj Vituška, były aficer Čyrvonaj Armii, ahient abvera, jaki nieadnarazova pierakidvaŭsia z zadańniami ŭ saviecki tył. Heta jon ačolvaŭ desant 17 listapada 1944 hodu.
Michał Vituška sa svaim atradam naprykancy śniežnia 1944 hodu byŭ pierakinuty ŭ rajon Varšavy, dzie ŭ specbunkiery byŭ razhornuty Hałoŭny štab biełaruskaha partyzanskaha ruchu.
Napad na Navahradak byŭ, ale im kamandavaŭ nie Vituška
Na zhadanym forumie «NN» staviŭsia pad sumnieŭ napad biełaruskich partyzanaŭ na Navahradak u 1948 hodzie. Upieršyniu pra hetuju akcyju 15 vieraśnia 1949 hodu napisała emihracyjnaja hazeta «Biełaruskaje słova», jakuju ŭ Zachodniaj Niamieččynie redahavaŭ Jurka Vićbič. Pavodle hetaj publikacyi, horad na niekalki hadzinaŭ zachapiŭ 500-asabovy atrad na čale ź Vituškam, byli zachoplenyja budynki MHB, savieckich i partyjnych ustanovaŭ, kazarmy, vyzvalenyja viaźni z turmy.
Nasamreč, toj aperacyjaj kamandavaŭ były aficer Čyrvonaj Armii, viadomy pa mianušcy «Ściapan». Da horadu byli ściahnutyja partyzanskija hrupy ahulnaj kolkaściu ad 130 da 170 čałaviek (siarod ich była i hrupa ŭkraincaŭ-bulbaŭcaŭ). Ich zadačaj byŭ nie zachop Navahradka, a vyzvaleńnie z turmy MHB aryštavanaha dziejača Biełaruskaha Supracivu. Paśla paśpiachovaha praviadzieńnia aperacyi, biełaruskija partyzany chutka pakinuli horad. Raspaviadaju pra jaje pavodle ŭspaminaŭ byłoha kamandzira partyzanskaha atrada «Biełavieža».
Pra zachop Navahradka atradam «Čornaha Kata» i vialikija straty savieckaha boku paviedamlaje kniha «Pamiać: historyka-dakumientalnaja chronika Navahrudskaha rajona» (Minsk, 1996, s. 537).
Biełaruskaja emihracyja maŭčała
Biełaruskaja emihracyja nia ŭdzielničała ŭ dyskusijach u spravie Michała Vituški, jakija ad siaredziny 90-ch adbyvalisia ŭ niezaležnym i dziaržaŭnym druku na Baćkaŭščynie. Jana maŭčała. Maksymum, što rabiłasia — heta pieradruki artykułaŭ, u tym liku z «Našaj Nivy», u amerykanskim «Biełaruskim dajdžeście»
 Vokładka partyzanskaha vydańnia |
Chiba tolki adna taronckaja hazeta «Biełaruski hołas», jakuju redahavaŭ Siarhiej Chmara (Siniak, u kanadzkich dakumentach — Marjan Ziniak), niekalki razoŭ pisała na hetuju temu. Biełaruski emihracyjny daśledčyk Jurka Stasievič u artykule, pryśviečanym paślavajennaj partyzancy, adznačaŭ, što «los Vituški j Hańka nieviadomy. HPU (majecca na ŭvazie KHB — S. Jo.), pa aficyjnych viestkach, značna paźniej šukała ich až u Kazachstanie i inšych miaścinach Azii, dzie jany mieli ŭkryvacca». (Stasievič Ju. Biełaruskaja partyzanka pa II vajnie // Biełaruski hołas, 1981, № 292, krasavik.)
Hetaja infarmacyja cikavaja najpierš tym, što pobač z proźviščam Vituški zhadvajecca i proźvišča Michała Hańka. Pra jaho ŭdzieł u paślavajennym Supracivie da taho času nichto nie pisaŭ.
Praz dva hady paśla toj publikacyi Stasievič drukuje ŭ «Biełaruskim hołasie» recenziju na sumnaviadomuju knihu Łoftusa i nazyvaje Michała Vitušku siarod žyvych dziejačoŭ biełaruskaj emihracyi! Jaho proźvišča jon pastaviŭ pobač z Kasmovičam, Adamovičam, Tumašam, Kałubovičam i Kasiakom. (Stasievič Ju. Biełaruski Sakret // Biełaruski hołas, 1983, № 307, luty.)
Heta była adna z apošnich publikacyj Stasieviča, nieŭzabavie jon pamiraje. Bolš nichto ŭ emihracyjnym druku pytańnia losu M. Vituški nie ŭzdymaŭ.
Viasnoj 1997-ha ja prapanavaŭ namieśniku staršyni Rady BNR Barysu Rahulu ŭšanavać na zaplanavanaj na lipień u Vilni sesii Eŭrapiejskaha sektaru Rady BNR pamiać Michała Vituški. Rahula spačatku pahadziŭsia, prapanavaŭ napisać dakład, zaznačyŭ tolki, što «paraicca z našymi veteranami». Na sesii hetaje pytańnie Rahulem nie ŭzdymałasia, jasnych tłumačeńniaŭ jon mnie nia daŭ (paśla ŭ pratakoł sesii buduć uklučanyja słovy pra ŭšanavańnie pamiaci hienerała Vituški i inšych zmaharoŭ). Možna było b padumać, što Rahula navioŭ daviedki i atrymaŭ infarmacyju, što Vituška jašče žyvy.
Žyćcio Vituški na Zachadzie
Dakumentalnych śviedčańniaŭ pra hety peryjad žyćcia Michała Vituški ŭ našym rasparadžeńni amal niama. Jość śviedčańni dvuch udzielnikaŭ biełaruskaha partyzanskaha ruchu (biełarusa i niemca), jakija ciapier žyvuć u Niamieččynie. Jość vokładka dakładu pra dziejnaść «Čornaha Kata» i jaho kiraŭnika, «lidera Biełaruskaha nacyjanalnaha rezystansu» Michasia Vituški na terytoryi SSSR i Polščy ŭ 1945-1956 hh., nakiravanaha ŭ specyjalnuju kamisiju Kanhresa ZŠA.
Ślady Michała Vituški «hublajucca na emihracyi paśla 1975 hodu (adnu z apošnich zhadak pra jaho znachodzim u adnaho z arhanizataraŭ UPA Maksima Skarupskaha, jaki dobra viedaŭ Vitušku)». Adznačym, što Skarupski, jak i Vituška, supracoŭničaŭ z zachodnimi specsłužbami, tamu jon i moh jaho dobra viedać.
Dzieści ŭ siaredzinie 70-ch Vituška vychodzić na pensiju. Pačynaje pisać uspaminy (za imi ciapier šmat chto paluje, ale biespaśpiachova, pakul nie pašancavała i mnie), kantaktuje ź niekatorymi dziejačami biełaruskaj emihracyi. Dakazać dakumentalna hetyja kantakty amal niemahčyma. Voś što napisaŭ u liście ź Niamieččyny paśla pračytańnia zhadanaha forumu «NN» były kamandzir partyzanskaha atradu «Biełavieža»:
«Ci vyrašyć pytańnie fakt, što Vituška [na Zachadzie] mieŭ spravu z małaviadomymi sučasnaj biełaruskaj historyi ludźmi? Napeŭna ž, nie! Im padavaj sustrečy, jak minimum, z prezydentam ZŠA! A kali ludzi sustrelisia kanśpiracyjna i nikomu pra heta nie kazali? A kali abodva čałavieka pamierli i ŭspaminaŭ [pra sustreču] niama — kanśpiracyja była tady? Ja viedaju, što Astroŭski pa telefonie ź Vituškam niekalki razoŭ razmaŭlaŭ, mahčyma, navat sustrakaŭsia. Ale ž piśmovych dokazaŭ nia maju.
Adnaho razu śv. pam. Uładzimier [Sieńka, bližejšy paplečnik M. Vituški, jaho pradstaŭnik na Zachadzie padčas partyzanki - SIO] prahavaryŭsia: a. Leŭ [Haroška] — naš ambasadar u lehalnym śviecie. Umieje i zdatny zachoŭvać tajamnicy. Kali toj byŭ u Rymie, našy da jaho pryjaždžali. Ci pakinuŭ jon pra heta natatki, nieviadoma…».
Napieradzie nas čakajuć jašče sprečki ŭ spravie acenki dziejnaści M. Vituški i kiravanaha im partyzanskaha ruchu. Važna nia jści pa šlachu «banderaŭskich» historykaŭ, dla jakich isnuje tolki hieraičnaja historyja ŬPA, a šmat na što jany zapluščvajuć vočy. Voś i Šuchievič, jaki adznačyŭsia ŭdziełam u karnych akcyjach u Biełarusi, staŭ «hierojem Ukrainy». Varta havaryć pra trahičnaść sytuacyi, jakuju vybrali dla siabie Vituška i jaho partyzany. Atrady «Čornaha Kata» stvaralisia ad pačatku nie jak samastojnyja bajavyja adzinki, a pry padtrymcy niamieckich specsłužbaŭ, prachodzili admysłovuju padrychtoŭku, atrymali ŭ svajo rasparadžeńnie sietku bunkieraŭ, zbroju, srodki suviazi. Adpaviedna, musili vykonvać niamieckija zahady až da kapitulacyi Niamieččyny. Dzieści ŭ 1947 hodzie raspačałosia supracoŭnictva arhanizacyi Vituški z zachodnimi specsłužbami. Tamu MHB razhladaŭ baraćbu ź joj jak zmahańnie z «amerykanskaj vyviedčaj sietkaj». Heta, a taksama praca šerahu biełaruskich palavych kamandziraŭ i kanśpiracyjnikaŭ u zachodnich specsłužbach paśla sychodu na Zachad, prymušaje ich maŭčać i siońnia. Mnohija dakumenty pra ich baraćbu na Baćkaŭščynie dahetul zasakrečanyja, i nia tolki na Ŭschodzie, ale i na Zachadzie.
