17 vieraśnia 1939 hoda, 75 hadoŭ tamu, savieckija vojski ŭvajšli ŭ Zachodniuju Biełaruś. SSSR padzialiŭ Uschodniuju Jeŭropu z hitleraŭskaj Hiermanijaj. Ale dla biełarusaŭ i ŭkraincaŭ heta paradaksalna aznačała ŭźjadnańnie, histaryčny šaniec. U historyi nie byvaje prostych šlachoŭ.
Historyk Anatol Vialiki analizuje niekatoryja raniej nieviadomyja dakumienty toj pierałomnaj epochi — pra miechanizmy dziejańnia savieckich śpiecsłužbaŭ.
1 vieraśnia 1939 hoda Stalin pravioŭ naradu z kiraŭnictvam Čyrvonaj armii i NKVD, na jakoj abmiarkoŭvałasia situacyja ŭ Polščy. A 8 vieraśnia narkam unutranych spraŭ Savieckaha Sajuza Ł. Bieryja padpisaŭ zahad ab stvareńni piaci apieratyŭna-čekisckich hrup (AČH) — pa 50—70 čałaviek u Kijeŭskaj i pa 40—55 čałaviek u Biełaruskaj vajskovych akruhach. Kožnaj hrupie prydavałasia pa adnym bataljonie, 300 sałdat, z pamiežnych vojskaŭ.
15 vieraśnia dyrektyvaj sajuznaha NKVD vyznačalisia ich zadačy. Na hetyja hrupy ŭskładvałasia arhanizacyja časovych upraŭleńniaŭ u zaniatych haradach. AČH mieli zaniać usie ŭstanovy suviazi (telehraf, telefon, radyjo, poštu); pamiaškańni ŭsich dziaržaŭnych i pryvatnych bankaŭ, usich schoviščaŭ kaštoŭnaściej; archivy (asabliva archivy śpiecsłužbaŭ); turmy, vyzvaliŭšy z-pad varty ŭsich palityčnych aryštavanych, astatnich utrymlivać pad nadziejnaj achovaj; typahrafii, redakcyi haziet. Adnačasova im adrazu staviłasia zadača aryštavać «kontrrevalucyjnyja elemienty». Naležała taksama kanfiskoŭvać u ludziej radyjoprymačy, zbroju.
U realnaści dziesiaci apierčekhrup akazałasia zamała.
18 vieraśnia kiraŭnik biełaruskaha NKVD Canava i Bačkoŭ (staršy major dziaržbiaśpieki, načalnik Hałoŭnaha ŭpraŭleńnia dziaržaŭnaj biaśpieki NKVD SSSR, jaki ź vieraśnia 1939 h. kaardynavaŭ dziejnaść AČH u Biełarusi) dakładvali Bieryju ab arhanizacyi pracy časovych upraŭleńniaŭ u Dziśnie, Hłybokim, Vilejcy, Maładziečnie, Vałožynie, Stoŭbcach. Pa miery prasoŭvańnia savieckich vojskaŭ paŭstali apierčekhrupy ŭ Radaškavičach, Navahrudku, Vaŭkavysku, Klecku. 20 vieraśnia — u Śviancianach i Vilni. Nadalej AČH byli stvorany i ŭ inšych haradach Zachodniaj Biełarusi.
Aryšty «kontrrevalucyjnych elemientaŭ» pačalisia litaralna ź pieršych dzion.
Ź pieršaha dnia vyznačyŭsia Viačasłaŭ Hrydnieŭ, kiraŭnik AČH u Vaŭkavysku, jaki 18 vieraśnia 1939 h. u Niaśvižy «uziaŭ kniazia Radziviła i jaho atačeńnie — kala 30 čałaviek». U Vilni adznačyŭsia načalnik ahienturnaha adździaleńnia Vilenskaj apierhrupy Hieorhij Aksiucin, jaki «asabista vysačyŭ i aryštavaŭ zaciatych kontrrevalucyjanieraŭ — bratoŭ Piłsudskich. Piłsudskaha Jana, byłoha ministra finansaŭ, i Piłsudskaha Kazimira, byłoha ministra hramadskich rabot».
Ale heta byŭ tolki pačatak. «Kontrrevalucyjnych elemientaŭ» spačatku aryštoŭvali dziasiatkami, paśla sotniami, a paśla i tysiačami.
U lik ich papała i biełaruskaja intelihiencyja. Vilenskaj AČH na pačatku kastryčnika byŭ aryštavany Uładzimir Samojła, a 13 kastryčnika — Anton Łuckievič.
Pa stanie na 22 kastryčnika «było aryštavana 4315 čałaviek.
Ź ich: bujnych pradstaŭnikoŭ pamieščykaŭ, kniazioŭ, dvaran i kapitalistaŭ, jakija padazravalisia ŭ špijanažy, — 500 čałaviek; reakcyjnych pradstaŭnikoŭ uradavaj administracyi: a) vajavod, starast, namieśnikaŭ vajavod i starast, burmistraŭ i ich bližejšych pamočnikaŭ — 401; b) kiraŭnikoŭ miascovych orhanaŭ palicyi, žandarmieryi, pahraničnaj achovy i 2-ha adździeła polhienštaba — 716; kiraŭnikoŭ i aktyŭnych členaŭ kontrrevalucyjnych partyj — 640; bandytaŭ — 125; ahientaŭ polskaj raźviedki i pravakataraŭ — 512; biełahvardziejcaŭ, udzielnikaŭ biełahvardziejskich manarchičnych arhanizacyj — 28; ahientaŭ palicyi i žandarmieryi — 595; ahientaŭ hiermanskaj raźviedki — 3; asadnikaŭ, jakija źviazany z polraźviedkaj, — 117; abvinavačvanych u špijanažy — 323; inšy kontrrevalucyjny elemient — 265».
Dla polskaha hramadstva ŭvachod Čyrvonaj Armii byŭ niečakanaściu.
Polskaja raźviedka paličyła pieramiaščeńni savieckich vojskaŭ na pačatku vieraśnia zrazumiełaj reakcyjaj Savieckaha Sajuza na pačatak vajny ŭ Jeŭropie. Tamu nichto z «polskaj buržuazii» nie kinuŭsia naŭcioki ad niebiaśpieki z uschodu. Miž tym NKVD BSSR zadoŭha da vieraśnia 1939-ha pačaŭ składać śpisy tych, kaho treba «izjať». Hetuju rabotu ŭ 2-m adździele NKVD BSSR uznačalvaŭ kapitan A.Siarhiejeŭ, jaki «jašče da ŭstupleńnia čaściej RSČA na terytoryju Zachodniaj Biełarusi prajaviŭ vialikuju inicyjatyvu i enierhiju ŭ padbory materyjałaŭ na kontrrevalucyjny elemient Zachodniaj Biełarusi».
NKVD mieŭ na terytoryi Zachodniaj Biełarusi razhalinavanuju ahienturnuju sietku.
A taksama NKVD viedaŭ canu archivam. Tak, u Vilni byli zachopleny amal poŭnaściu ŭsie archivy polskich śpiecsłužbaŭ.
Ich śpiešna, nie paśpieŭšy jak śled razabrać, pahruzili ŭ vahony i pieravieźli ŭ Vilejku, bo 10 kastryčnika Vilniu pieradali litoŭcam.
Praca z polskimi archivami była mietadyčnaja. Tak, pa stanie na maj 1941 h. supracoŭnikami archiŭnaha ŭpraŭleńnia NKVD pa Bresckaj vobłaści było składziena «57 856 kartak na kontrrevalucyjny elemient, na 9097 ahientaŭ i aficyjnych supracoŭnikaŭ ahientury, defienzivy, tajnaj palityčnaj palicyi i inšych raźviedak, 13 345 kanfidentaŭ-infarmataraŭ, 4000 kanfidentaŭ-pravakataraŭ, 35 000 supracoŭnikaŭ dziaržpalicyi Paleskaha i inšych vajavodstvaŭ i 27 635 kiraŭnikoŭ i členaŭ fašysckich i biełahvardziejskich palityčnych partyj, sajuzaŭ i tavarystvaŭ».
Ahulnuju kolkaść usioj kartateki, jakaja miełasia ŭ archiŭnym adździele ŭpraŭleńnia NKVD pa Bresckaj vobłaści, składała 220 086 kartak! Viadoma, stolki ahientaŭ polskaja palicyja mieć nie mahła.
U Biełastockim upraŭleńni NKVD była składziena kartateka až na 350 tysiač tak zvanych «padazronych asob». I tak va ŭsich zachodnich abłaściach.
Mabilnyja, «zatočanyja» vyklučna na vykanańnie kankretnych zadač, z šyrokimi paŭnamoctvami, na zapleččy Čyrvonaj armii, apierčekhrupy vykanali svaje maštabnyja zadačy.
89 aficeraŭ i siaržantaŭ NKVD atrymali vysokija ŭradavyja ŭznaharody «za vykanańnie śpiecyjalnych zadańniaŭ» na terytoryi Zachodniaj Biełarusi.
Apieratyŭna-čekisckija hrupy pierastali isnavać 2 listapada 1939 h., kali Bieryja vydaŭ zahad №001337 «Ab stvareńni orhanaŭ NKVD Zachodniaj Biełarusi», u adpaviednaści ź jakim byli stvorany Upraŭleńni NKVD pa Biełastockaj, Navahrudskaj (13 śniežnia była pierajmienavanaja ŭ Baranavickuju), Pinskaj i Vilejskaj abłaściach. 29 listapada było stvorana Upraŭleńnie NKVD pa Bresckaj vobłaści.
