 Chiłary Klintan, zmučanaja vybarčaj kampanijaj |
U ZŠA startavała najbolš intryhoŭnaja prezydenckaja kampanija apošnich dziesiacihodździaŭ. Pradkazać jaje vynik niemahčyma. Prezydentam moža stać pieršy ŭ historyi mułat (Barak Abama), pieršy pastar (Chakabi), pieršy marmon (Romni) abo najstarejšy prezydent u historyi ZŠA (Makkiejn, jakomu 71 hod). A voś pieršaja kabieta tracić šancy na vačach. Piša Aleś Kudrycki.
Niejak naviedaŭsia da dziadoŭ u viosku. Paleśsie, Čarnobylskaja zona, prablemaŭ chapaje. Zajšła ŭ hości znajomaja ciotka, pahamanić. Prysieła televizar pahladzieć, a tam – naviny. Užo praź jakuju chvilinu ažno ŭschadziłasia ŭsia: «A što jon, Buš jenty, usio lezie dy lezie? Što jamu treba?» Voś ža, nie pra canu na torfabrykiet, nie pra toje, što kania niama ŭ kaho ŭziać, ci što pensija małaja – a pra Džordža Buša pačałasia razmova. Śviarbić nam taja Ameryka ź jaje prezydentami, jak toj mazol.
A moža, i nia varta śmiajacca z toj ciotki? Usio-tki, hlabalizacyja na dvary, i navat cana na torfabrykiet, choć i ŭskosna, ale zaležyć ad taho, kolki teraktaŭ adbyvajecca ŭ akupavanym amerykancami Iraku, prymušajučy vahacca košt naftavaha barela, a ź im i inšych enerhanośbitaŭ. Moža, i sapraŭdy, kab nia lez «Buš jenty» kudy nia treba, to i nie raśli b ceny na čornaje zołata? Tak ci inačaj, a za padziejami na inšym baku ziamnoj paŭkuli sačyć varta, tym bolš, kali tam raspačynajecca pieradvybarčy marafon.
Pa tradycyi, pieršyja pieravybarčyja zbory partyjnych aktyvistaŭ adbylisia ŭ čaćvier u Ajovie. Partyjcy vyznačalisia z kandydatam, jakoha jany žadajuć vystavić na sioletnich prezydenckich vybarach. Vyniki ajoŭskich pieradvybaraŭ sapraŭdy sensacyjnyja. Senatarka Chiłary Klintan, jakuju ličyli favarytkaj honki, apynułasia ažno na trecim miescy ŭ śpisie kandydataŭ ad demakrataŭ, a na pieršym – čarnaskury senatar Barak Abama, jaki apiaredziŭ byłuju pieršuju łedzi na 9 %, nabraŭšy kala 38 % hałasoŭ vybarščykaŭ.
U Klintan, jakaja hod trymałasia lideram nacyjanalnych apytańniaŭ, tolki 29 %, i ŭ jaje štabie panuje paniavierka. Jaje abahnaŭ jašče j niaŭdačnik papiaredniaj vybarčaj kampanii Džon Edvardz. Praŭda, Bił Klintan nahadvaje, što jon u svoj čas u Ajovie zaniaŭ tolki čaćviertaje miesca.
U respublikancaŭ niečakana pieramoh były hubernatar Arkanzasu Majkł Chakabi (34 %), pra jakoha jašče paru miesiacaŭ tamu za miežami jahonaha rodnaha štatu mała chto čuŭ. Na druhim miescy były arhanizatar Alimpijskich hulniaŭ Mit Romni (25 %). Treciaje i čaćviertaje padzialili senatary Džon Makkiejn i Fred Tompsan (pa 13 %). Inšy favaryt, Rudzi Džulijani, pryjšoŭ na finiš tolki šostym.
Vyniki pieradvybaraŭ u Ajovie nie pieradvyznačajuć sychod kampanii, ale prymušajuć zrabić siakija-takija vysnovy, a dzie-nidzie navat pravieści paraleli ź biełaruskaj situacyjaj. Apošnim časam usio čaściej i čaściej u śviecie pakieplivajuć z amerykanskaj systemy. Maŭlaŭ, heta takaja demakratyja, dzie ŭsio pieradvyrašana, dzie palityki pieramahajuć adno dziakujučy suviaziam dy ŭpłyvovym dynastyjam, dzie ŭsiomahutnyja łabisty torhajuć lideraŭ za nitački, by tyja lalki, dzie ŭ vyniku ŭsio vyrašajuć hrošy, układzienyja ŭ kampaniju. Ale ajoŭskija pieravybary paćvierdzili: u demakratyčnaj systemie – toj samaj, jakaja, pavodle Čerčyla, «najhoršaja, kali nie ličyć usich astatnich» — nia ŭsio vyrašajuć hrošy.
Łabisty, ahresiŭny palityčny markietynh i inšyja zahany demakratyčnaj systemy sapraŭdy isnujuć u ZŠA. Bolš za toje, u časie prezydenctva Buša-małodšaha jany, badaj, ŭzmacnilisia. I kali Buš hetak turbuje ciotku z Paleśsia, to lohka zrazumieć, jak jon abryd amerykanskim prychilnikam demakratyčnaj partyi. Poŭnyja rašučaści nie dapuścić respublikancaŭ kiravać krainaj jašče čatyry hady, jany mabilizavali ŭsie svaje siły, i vynik nie prymusiŭ siabie doŭha čakać. Na pieradvybary ŭ Ajovie źjaviŭsia rekordny lik demakrataŭ – bolš za 239 tysiačaŭ čałaviek (u 2004 h. było tolki 125 tysiačaŭ). Respublikancy, darečy, zmahli sabrać tolki 108 tysiačaŭ vybrcaŭ — ale heta taksama rekrod. Kali ŭličyć, što ŭ Ajovie, addalenym sielskahaspadarčym štacie, žyvie tolki 3 miljony čałaviek, heta vielmi dobryja pakazčyki palityčnaj aktyŭnaści.
46-hadovy Barak Abama – małady palityk. Zdavałasia, jak mułat jon nia mieŭ vialikich šancaŭ pieramahčy Chiłary Klintan u štacie, nasielenym pieravažna biełaskurymi amerykancami. Ažno vyjaviłasia, što navat Chiłary nie dapamahaje navat žanočaja salidarnaść: žančyny-demakratki ŭ Ajovie byli bolš schilnyja hałasavać nie za jaje, a za Abamu. U čym tut sprava? Badaj, u tym, što i Abama, i Edvardz abiacajuć radykalna źmianić krainu. Jany zdoleli abudzić u ludziach entuzijazm.
Chiłary Klintan rabiła akcent nie na źmienach, a na svaim palityčnym dośviedzie, prydatnaści da prezydenckaj pasady. Ažno, jak vyjaviłasia, amerykancy žadajuć nia prosta źmieny prezydenta, ale źmieny palityki krainy. Fermery z Ajovy prajavili siabie dastatkova hramadzianskaj nacyjaj, jakaja hladzić na sutnaść kandydata, a nie na poł ci koler skury.
Jość jašče i inšy niuans, jaki hraje nie na karyść Chiłary Klintan. Jaje pieramoha dała b padstavy kazać, što Ameryka pieratvarajecca ŭ svajho rodu dynastyjnuju demakratyju: kali Chiłary zrobicca prezydentkaj, to ad 1989 da jak najmienš 2012 hodu ŭłada ŭ krainie budzie naležać pa čarzie siemjam Klintanaŭ dy Bušaŭ. Pieradvybary ŭ Ajovie śviedčać: mieć tatu ci muža – sabrać rekordnyja 100 miljonaŭ dalaraŭ na pieradkampaniju, jak Klintan, jašče nia značyć harantavana pieramahčy. Eks-hubernatar štatu Masačusets, respublikaniec Mit Romni investavaŭ u svaju kampaniju ŭ Ajovie 20 miljonaŭ dalaraŭ, a eks-hubernatar Arkanzasu Majkł Chakabi – u 15 razoŭ mieniej, ale ŭsio roŭna atrymaŭ pieršaje miesca siarod respublikancaŭ. U čym sakret Chakabi? U tym, što jaho padtrymała aktyŭnaja sietka viernikaŭ-pratestantaŭ — sam jon baptyscki pastar. Ale taksama ŭ asabistaj sympatyčnaści. Jon ihraje na bas-hitary i maje vydatnaje pačućcie humaru. Arhanizavanaja i dobra matyvavanaja kamanda padtrymki moža zrabić toje, čaho nie dasiahnuć miljonami dalaraŭ.
U biełaruskich pytańniach najbolš abaznany senatar Makkiejn. Pra demakrataŭ havaryć składana: Barak Abama ŭ halinie zamiežnaj palitycy – absalutnaje biełaje pole. Jakoj była b jahonaja zamiežnaja palityka, nieviadoma.
Systema pieradvybaraŭ u ZŠA cikavaja. U kožnym štacie jana svaja, pryčym ludzi trymajucca za tradycyi. U Ajovie vybary adbyvajucca na schodach partyjnych aktyvistaŭ, jakija duža nahadvajuć šlachieckija sojmiki.
Respublikancy ahitujuć za svaich kandydataŭ lamantam, chto kaho pierakryčyć. Tak «hałasujuć» u pieršasnym sensie hetaha słova chvilinaŭ 10, a časam i hadzinu. Paśla taho hałasujuć, ukidvajučy papierki ŭ kapialuš. Učora takich sojmikaŭ adbyłosia 1787 — stolki ŭ štacie administracyjnych adzinak.
A ŭ demakrataŭ ludzi hałasujuć, źbirajučyja ŭ roznych miescach zali, adździelenych linijami. Paśla pačynajuć ahitavać adzin druhoha, urešcie praz peŭny čas źličajuć, kolki ŭ jakoj častcy narodu zastałosia.
Nastupnymi estafetu pieradvybaraŭ pierajmajuć žychary małoha štatu Ńju-Hempšyr. Tut užo adbyvajecca zvykłaje pramoje hałasavańnie.
Kandydaty ad abiedźviuch partyj schlasnucca miž saboj, prajšoŭšy praz čyściec stamlalnaha marafonu. U kožnym štacie pierad hałasavańniem jany ładziać sotni sustrečaŭ z vybarcami. Časam apošniaja skančajecca a 2.30, a 6.00 užo adbyvajecca nastupnaja ŭ susiednim miastečku. Amerykanskija ŚMI poŭniacca pieralikami prakołaŭ i pamyłak, zroblenych kandydatami, jakija tydniami śpiać pa try-čatyry hadziny ŭ sutki. Treniroŭka! Pretendenty vystupajuć u aktavych zalach škołaŭ, u sudach, u pažarnych stancyjach – dzie zaŭhodna, aby sabralisia ludzi. Vybarcy słuchajuć ich, zadajuć pytańni, spračajucca da chrypaty. Jaki kantrast ź biełaruskimi vybarami, kali ŭłady imknucca abmiežavać kantakt kandydataŭ z narodam da minimumu.
