U sacyjalnaj psichałohii jość paniaćcie «efiekt pieršaha ŭražańnia». Heta źjava zaklučajecca ŭ tym, što mienavita pieršaje ŭražańnie ab dahetul nieznajomym abjekcie moža akazacca samym jarkim i tryvałym u pamiaci. Moža zdarycca, što paźniej atrymanaja infarmacyja, jakaja pieršamu ŭražańniu supiarečyć, nie budzie prymacca čałaviekam da ŭvahi.
Imavierna, što pry patrebie daviedacca štości pra biełaruskuju movu, zamiežnik źvierniecca da internetu — a tam možna sustreć infarmacyju roznaj stupieni adekvatnaści. Spadar Uładzimir Katkoŭski kaliści pisaŭ pra šerah niedarečnaściaŭ, jakija ŭmiaściŭ maleniečki artykuł na hetu temu ŭ «Encykłapiedyi Brytanika». Niekatoryja z hetych niedarečnaściaŭ ciapier vypraŭlenyja (mahčyma, i dziakujučy dopisam čytačoŭ), ale mnohija zastalisia.
Ale encykłapiedyja — pry ŭsioj jaje fundamientalnaści — usio ž vydańnie šyrokaha profilu. Mnie ž chaciełasia pahladzieć, jak biełaruskaja mova pradstaŭlena ŭ aŭtarytetnaj krynicy mienavita ŭ halinie sacyjalinhvistyki. Ja vybraŭ «Ethnologue» («Etnałoh»), anhłamoŭny daviednik, jaki šyroka pryznany ŭ jakaści najbolš poŭnaj krynicy infarmacyi pa ŭsich viadomych movach śvietu. Meta hetaha prajekta — katałahizacyja ŭsich najaŭnych moŭ.
Daviednik vydajecca z 1951 hoda i jadnaje sotni daśledčykaŭ z usiaho śvietu. Apošniaje, 17-je vydańnie (2013 h.) źmiaščaje ścisłuju infarmacyju pra amal siem z pałovaj tysiač moŭ (u tym liku 7106 žyvych) z 234 krain. Jano maje internet- i drukavanuju trochtomnuju viersiju (ja prahladaŭ tolki pieršuju), jakija ŭklučajuć padrabiaznyja kalarovyja mapy i statystyčnyja tablicy.
Usio heta sapraŭdy ŭražvaje, ale šmat što ŭ artykułach pra biełaruskuju movu i Biełaruś padajecca niedarečnym. Naprykład, polskaja, litoŭskaja, ukrainskaja, uschodniaja idyš, tatarskaja i niekatoryja inšyja movy ŭ Biełarusi paznačany jak «imihranckija movy». Hetak aŭtary daviednika nazyvajuć movy, na jakich razmaŭlaje nasielnictva, što prybyło ŭ krainu adnosna niadaŭna i nie ŭstalavałasia ŭ joj na praciahu mnohich pakaleńniaŭ. Pry hetym biełaruskaja i ruskaja paznačany jak asnoŭnyja movy.
Pakidajučy ŭ baku pytańnie pra pravamocnaść adniasieńnia zhadanych moŭ da «imihranckich» u Biełarusi, zaŭvažu tolki, što u jakaści antonimaŭ «imihranckaj» movie naprošvajucca słovazłučeńni kštałtu miascovaja mova i spradviečnaja mova. Takim čynam, čytač moža pryjści i da vysnovy, što ruskaja mova była šyroka raspaŭsiudžana ŭ Biełarusi hetak ža daŭno, jak i biełaruskaja. Cikava, što ŭ papiarednim, šasnaccatym vydańni 2009 hoda ruskaja mova ŭ Biełarusi była paznačana jak imihranckaja.
U kožnym artykule pra krainu jość raździeł «Nasielnictva». Daviednik tłumačyć, što tut pavinna ŭtrymlivajecca infarmacyja pra kolkaść čałaviek, dla jakich peŭnaja mova źjaŭlajecca pieršaj. U artykule pra biełaruskuju movu tam paznačana ličba 2.220.000 čałaviek, za jakoj idzie spasyłka na pierapis 2009 hoda. Daviednik dadaje, što dla bolšaści biełarusaŭ pieršaj movaj źjaŭlajecca ruskaja.
Jak tak? Pa vynikach apošniaha pierapisu biełaruskuju movu nazvali movaj, jakuju pieršaj zasvoili ŭ rańnim dziacinstvie (ci rodnaj movaj, što było vystaŭlena sinonimami ŭ 2009 hodzie), bolš za piać miljonaŭ čałaviek. Naturalna, kab peŭna daviedacca, što za ličbu mieli na ŭvazie aŭtary, treba dasłać im zapyt, ale možna zrabić niekatoryja zdahadki.
2.220.000 — heta prykładnaja kolkaść tych, chto, pavodle apošniaha pierapisu, zvyčajna razmaŭlaje pa-biełarusku doma. U elektronnaj viersii 17 vydańnia daviednika mnie nie ŭdałosia znajści aznačeńnia «pieršaj movy», ale va ŭvodzinach da 16 vydańnia adznačana, što heta taja mova, nośbity jakoj «zasvoili jaje ad baćkoŭ u jakaści asnoŭnaj movy štodzionnaj kamunikacyi». Nie vyklučana, što apošniaje drukavanaje vydańnie ŭtrymlivaje i niejkaje novaje aznačeńnie pieršaj movy, ale ja budu adšturchoŭvacca ad hetaha.
Pa-pieršaje, aznačeńnie niaŭdałaje, bo nie praduhledžvaje varyjantu pry jakim asnoŭnaja mova kamunikacyi nie zasvojena ad baćkoŭ.
Pa-druhoje. U pryncypie, kali zapluščyć vočy na pieršuju častku aznačeńnia i vykarystoŭvać tolki druhuju, pra movu štodzionnaj kamunikacyi, to aznačanuju ličbu ŭ dva ź niečym miljony možna i ŭžyć. Ale mnie padajecca niekarektnym nie paznačyć samo pytańnie pierapisu, a taksama toje, kolki žycharoŭ Biełarusi sami ličać biełaruskuju svajoj pieršaj movaj. Taksama niekarektna spasyłacca na pierapis biez anijakich tłumačeńniaŭ, bo 2.220.000 nośbitaŭ biełaruskaj jak pieršaj movy — heta nie vynik adkazu na adpaviednaje pytańnie pierapisu, a vynik traktoŭki aŭtarami daviednika paniaćcia «pieršaja mova».
Daviednik nie adznačaje najaŭnaści ŭ Biełarusi «trasianki». U raździele «Status movy» paznačana nie tolki toje, što biełaruskaja — dziaržaŭnaja mova, ale i toje, što jana «ŭ asnoŭnym vykarystoŭvajecca simvalična». Fraza nie supravadžajecca tłumačeńniami. Vierahodna, majecca na ŭvazie vykarystańnie na dziaržaŭnym ci instytucyjanalnym uzroŭni. A moža, aŭtary chacieli skazać, što hetyja dva ź niečym miljony nośbitaŭ vykarystoŭvajuć jaje simvalična? Uvohule, artykuły daviednika vielmi łakaničnyja, što, jak bačym, nie zaŭždy spryjaje razumieńniu dumki aŭtaraŭ.
Cikava paraŭnać ličby z apošniaha i pieradapošniaha vydańniaŭ. Pavodle pieradapošniaha, kolkaść nośbitaŭ biełaruskaj movy ŭ Biełarusi jak pieršaj składaje 6.720.000 čałaviek. Heta ličba amal ŭdvaja bolšaja, čym kolkaść ludziej, što ŭ 1999-m adkazali, što razmaŭlajuć pa-biełarusku doma. Hetaja ličba mienšaja, ale blizkaja da toj (7.403.165), jakaja atrymana na pierapisie 1999 hoda ŭ adkaz na pytańnie pra rodnuju movu. Aŭtary ŭ minułym vydańni skarystalisia nie vynikami pierapisu 1999 hoda, a inšaj krynicaj 2001 hoda.
A zaraz — štoś pryjemnaje. Na zapazyčanym z daviednika hrafiku čytač moža palubavacca na vysokaje miesca biełaruskaj movy siarod moŭ śvietu pa peŭnych paramietrach. Na viertykalnaj vosi hrafiku adkładziena kolkaść nośbitaŭ, na haryzantalnaj – acenka movy pavodle škały EGIDS (Rasšyranaja škała stupieni pieraškody dla pieradačy movy pamiž pakaleńniami). Heta škała — adna ź sistem acenki uzroŭniu žyćciazdolnaści i raźvitaści moŭ.
Aŭtary adznačajuć, što ŭ vierchnim levym kucie adlustravanyja samyja vialikija pa kolkaści nośbitaŭ i tryvałyja movy. Uzrovień biełaruskaj movy — 1 (Nacyjanalnaja mova: mova vykarystoŭvajecca ŭ adukacyi, na pracy, u miedyjach i ŭ dziaržaŭnym kiravańni). Vyšej — tolki mižnarodnyja movy. Usie movy, pačynajučy ad uzroŭniu 4 i vyšej, abjadnoŭvaje toje, što jany nastolki raźvityja, što vykarystoŭvajucca i padtrymlivajucca nie tolki doma i ŭ «vuličnaj» kamunikacyi, ale i arhanizacyjami. Da hetaj katehoryi, što nazyvajecca «instytucyjalizavanyja movy», aŭtary adnieśli ŭsiaho 560 moŭ, mienš za 8% ad 7106 žyvych moŭ śvietu.
Na žal, vymušany rasčaravać: dadzienaja škała padajecca dalokaj ad daskanałaści. Jana, naprykład, nie ŭličvaje tuju ž simvaličnaść vykarystańnia chaj sabie i nacyjanalnaj movy ŭ mnohich śfierach. Jość i inšyja prablemy.
Z adnaho boku, aŭtary adznačajuć, što škała ijerarchičnaja. Heta značyć, što kali mova raźviłasia da peŭnaha ŭzroŭniu, to jana maje i ŭsie stanoŭčyja rysy, dasiahnieńnie jakich vyznačaje dasiahnieńnie papiarednich uzroŭniaŭ. Tamu ŭ daviedniku kožnaja mova paznačana adnoj kropkaj na hrafiku. Adzinym mahčymym vyklučeńniem aŭtary ličać uzrovień 3 (Vykarystańnie movy dla mižhrupavoj, naprykład, mižetničnaj, kamunikacyi). Maŭlaŭ, heta mahčyma i ŭ tym vypadku, kali mova nie dasiahaje papiaredniaha, čaćviortaha ŭzroŭniu (Mova maje standartnuju formu, na joj isnuje litaratura, i jana šyroka vykarystoŭvajecca ŭ adukacyi).
Ale ŭ inšym miescy aŭtary supiarečać sami sabie i pišuć, što škała maje dźvie vyraznyja pałovy: stupień pahrozy źniknieńnia (ad 10 da 6b) i stupień raźvitaści movy (ad 6a da 0). Aŭtary pryznajuć, što adnosna vysokaja stupień raźvićcia nie vyklučaje najaŭnaści pahrozy, i kožnaja kankretnaja moŭnaja situacyja moža źjaŭlacca spałučeńniem niekalkich punktaŭ pa prapanavanaj škale adnačasova. Naprykład, niahledziačy na toje, što biełaruskaja mova — nacyjanalnaja, standartyzavanaja, litaraturnaja i h.d., jana mahła b patrapić taksama i ŭ punkt 6b (Mova pad pahrozaj: na joj razmaŭlajuć ludzi ŭsich pakaleńniaŭ, ale jana stračvaje nośbitaŭ).
Mo nie varta ŭvohule było abjadnoŭvać usio ŭ adnu škału? Bolš racyjanalnym padajecca padychod, raspracavany kamisijaj JUNESKA pa movach, jakim pahražaje źniknieńnie. Jana vyłučyła dzieviać asobnych faktaraŭ moŭnaj žyćciazdolnaści, dla jakich raspracavanyja asobnyja škały. Praŭda, realna ŭ «Atłasie moŭ, jakim pahražaje źniknieńnie», vydadzienym JUNESKA, dla acenki stupieni pahrozy movie vykarystoŭvajecca tolki adzin z faktaraŭ — pieradača movy z pakaleńnie ŭ pakaleńnie.
Viadoma, hetyja typałohii i škały tolki apraksimacyja. Napeŭna, kožnaja moŭnaja situacyja zanadta składanaja, kab być ŭ ich adlustravanaj u poŭnaj miery.
U jakaści sistemy piśma dla biełaruskaj movy paznačana tolki kirylica, chacia ŭvodziny adznačajuć, što, kali majecca niekalki sistem piśma, jany zhadvajucca. Uvohule, častka infarmacyi, jakaja paznačana ŭ daviedniku pra peŭnyja inšyja movy, u artykule pra biełaruskuju movu adsutničaje. Naprykład, nie adznačana, kolki čałaviek vałodajuć joj jak druhoj movaj. Nazvy biełaruskich dyjalektaŭ napisany z pamyłkami.
Majucca i supadzieńni sa zhadanym vyšej artykułam u «Encykłapiedyi Brytanika». U pryvatnaści, u jakaści alternatyŭnych nazvaŭ biełaruskaj movy paznačany i «biełaja ruskaja» («White Russian») i «biełarusinskaja» («White Ruthenian»).
Jašče adno supadzieńnie: «Etnałoh» piša, što «ź linhvistyčnaha punktu pohladu biełaruskaja mova znachodzicca pamiž ruskaj i ŭkrainskaj i maje parachodnyja dyjalekty z abiedźviuma». U «Brytanicy», praŭda, usio horš: jana nazyvaje biełaruskuju movu «źviazkaj» pamiž ruskaj i ukrainskaj, a taksama razhladaje najaŭnaść pierachodnych dyjalektaŭ mienavita jak nahodu taho, što biełaruskaja mova źjaŭlajecca takoj «źviazkaj».
Hetaja ž fraza, darečy, fihuruje i ŭ šerahu inšych vydańniaŭ, naprykład, u «Mižnarodnaj encykłapiedyi linhvistyki» vydaviectva «Oksfard Juniviersici Pres». Artykuł z papiaredniaha vydańnia «Etnałoha» z hetaj remarkaj jość na sajcie adnaho z ajčynnych ahienctvaŭ pierakładaŭ.
Što značyć «ź linhvistyčnaha punktu pohladu», nie rastłumačana, krynica nie paznačana. Mahčyma, sapraŭdy jość moŭnyja rysy, jakija ŭjaŭlajuć saboj kantynuum, da adnaho polusu jakoha hetyja rysy schilajucca va ŭkrainskaj movie, da supraćlehłaha — u ruskaj, a ŭ biełaruskaj movie jany majuć niejkaje siaredniaje značeńnie. Ale chiba heta źjaŭlajecca kardynalnaj i ŭniviersalnaj tendencyjaj?
Voś usiaho niekalki prykładaŭ. Jak u hetuju «pramiežnasnuju» schiemu ŭpisać biełaruskija moŭnyja rysy, jakich niama ni ŭ ruskaj, ni va ŭkrainskaj movach? Naprykład, u fanietycy dziekańnie i ciekańnie ci adsutnaść miakkaha r. Akramia śpiecyfičnych rys, jak adznačaje vydańnie «Biełaruskaja mova. Linhvistyčny kampiendyum», jość rysy, jakija majucca ŭ biełaruskaj i ŭkrainskaj movach i adsutničajuć u ruskaj; jość taksama i rysy, jakija adroźnivajuć ad ukrainskaj jak biełaruskuju, tak i ruskuju movy — ale, zrobim vysnovu, biełaruskaja nie znachodzicca pamiž imi. A voś jašče prykład. U ruskaj movie 93 zajmieńniki, va ŭkrainskaj — 88, u biełaruskaj — 76, a ŭ polskaj — 72. Dyk što, usiudy pisać, što biełaruskaja znachodzicca pamiž ukrainskaj i polskaj? Prynamsi, «z punktu hledžańnia kolkaści zajmieńnikaŭ» heta budzie abhruntavana.
Jašče voś cikava, čamu heta mienavita biełaruskaja mova była ŭhanaravana takim padychodam. U daviedniku nie adznačana, naprykład, što narviežskaja mova znachodzicca pamiž dackaj i šviedskaj, aksitanskaja — pamiž francuzskaj i katałanskaj, a katałanskaja, u svaju čarhu, — pamiž aksitanskaj i ispanskaj.
U daviedniku paznačajucca hady pieršaha i najnoŭšaha pierakładaŭ Biblii na peŭnyja movy. U tych niekalkich artykułach pra bujnyja jeŭrapiejskija movy, što ja prahledzieŭ, u jakaści pieršaj daty paznačajecca pieršy poŭny pierakład. U artykule pra biełaruskuju movu čamuści paznačana tolki data 1973. Heta hod publikacyi pieršaha poŭnaha pierakładu na novuju biełaruskuju movu Jana Stankieviča. Čytač, jaki nie znajomy z historyjaj pierakładaŭ Biblii na našu movu, moža zadacca pytańniem, što mieli na ŭvazie składalniki: pieršy ci najnoŭšy pierakład?
Viadoma, jość paźniejšyja poŭnyja pierakłady Biblii na biełaruskuju. Asabliva škada, što ŭ daviedniku nie adznačany pierakłady Skaryny. Mahčyma, pryčynaj tamu toje, što jon vydaŭ pierakłady nie ŭsich knihi Biblii. Mahčyma taksama, što aŭtary daviednika karystalisia tymi krynicami, pavodle jakich mova skarynaŭskich pierakładaŭ u bolšaj stupieni starasłavianskaja (carkoŭnasłavianskaja), čym starabiełaruskaja.
Sami stvaralniki daviednika adznačajuć, što takoje vielizarnaje vydańnie nie moža nie źmiaščać niedarečnaściaŭ i vitajuć vypraŭleńni i abnaŭleńni ad čytačoŭ, jakija zrobiać artykuły bolš dakładnymi i poŭnymi. Prapanovy pa ŭdaskanaleńni artykułaŭ pavinny supravadžacca jak maha bolš poŭnaj infarmacyjaj pra krynicy infarmacyi. Asabliva vitajucca poŭnyja biblijahrafičnyja źviestki pra nadrukavanyja materyjały. Paštovy adras redaktara:
Editor, Ethnologue
SIL International
7500 West Camp Wisdom Road
Dallas, TX 75236, U.S.A.
U adpaviednym raździele na sajcie daviednika majecca taksama adras elektronnaj pošty dla tych, chto žadaje nakiravać svaje papraŭki. Ich vieryfikacyja moža zaniać niekalki miesiacaŭ. Redakcyja starajecca infarmavać padaŭcu pra chod vieryfikacyi, chacia i nie harantuje hetaha. Kali budzie pryniata rašeńnie ŭnieści źmieny, to heta budzie zroblena tolki paśla vychadu novaha vydańnia daviednika. U apošniaje vydańnie było ŭniesiena amal 60.000 udaskanaleńniaŭ i papravak. Tavarystva biełaruskaj movy źbirajecca nakiravać redaktaru «Etnałoha» list z prapanovami pa ŭdaskanaleńni artykułaŭ pra biełaruskuju movu i Biełaruś. Spadziajusia, budučyja čytačy daviednika atrymajuć bolš poŭnaje i dakładnaje ŭjaŭleńnie pra našu movu.
