I
Na biełaruskim intelektualnym vakzale nie duža tłumna. Žmieńka pasažyraŭ i niekalki ciahnikoŭ — rehularnych i nierehularnych, marudnych i chutkasnych. «Dumać Biełaruś», «Śmierć fiłasofii», «Postmietafizika» — voś nazvy niekatorych maršrutaŭ. Siarod roznych maršrutaŭ usio bolš i bolš stanovicca kidkim «Hiendarny maršrut» — chutkasny intelektualny ciahnik, jaki zabiraje što najprahresiŭniejšych biełarusak i biełarusaŭ i biez prypynkaŭ viazie ŭ samuju-samuju Jeŭropu.
Pradstaŭnicy i pradstaŭniki biełaruskich gender studies dy rodnasnaha ideałahičnaha ruchu — fieminizmu — sapraŭdy mieściacca ŭnutry šyrokaj jeŭrapiejskaj płyni. Cikavić ich nie tolki, i nie stolki vyvučeńnie, ale pieradusim pieramianieńnie hramadstva, pryčym ŭsiaho hramadstva, jakoje tak mocna prasiaknuta «patryjarchalnaj kulturaj» — krynicaj zła i nasilla. Jość, kaniešnie, asacyjacyi žančyn, jakija nie zamachvajucca tak šyroka, a zasiarodžvajucca na takich rečach, jak vyroŭnivańnie zarobkaŭ abo lepšyja sacyjalnyja harantyi dla žančyn. Ale taki padychod biełaruskija fieministki hrebliva nazyvajuć «pobytavym fieminizmam». Aśviečany, heta značyć, jeŭrapiejski fieminizm musić być krytyčny, intelektualny i revalucyjny — kažuć jany i majuć racyju, bo sapraŭdy ŭ Jeŭropie fieministyčny ruch maje pieravažna takuju skiravanaść.
Voś maja rekanstrukcyja asnoŭnych idej biełaruskaha fieminizmu:
A. Pieraadoleńnie pierakanańnia nakont taho, što isnujuć «mužčynskija» i «žanočyja» prafiesii. Najbolš jaskravaj akcyjaj u hetym nakirunku źjaŭlajecca kampanija za admienu rasparadžeńnia Savieta Ministraŭ, u jakim zabaraniajecca žančynam vykonvać šerah prafiesij. Rasparadžeńnie z 2002 hodu pieraličvała ažno 252 takija prafiesii. Z taho, što viedaju, niadaŭna było jano pierahledžana, ale naŭrad ci tam jość surjoznyja źmieny.
B. Pieraadoleńnie «patryjarchalizmu» ŭ «dyskursiŭnych praktykach», najaŭnych u školnych padručnikach, u maśmiedyja, štodzionnaj kamunikacyi, akademičnaj śfiery. U ramkach baraćby z «patryjarchalnym dyskursam» Irynie Sałamacinaj pryjšłosia navat zbeścić arhanizataraŭ Treciaha mižnarodnaha kanhresu daśledčykaŭ Biełarusi ŭ Koŭnie — za toje, što tyja padčas plenarnaha pasiedžańnia zajaŭlali pra patrebu budavańnia «intelektualnaha braterstva». Niaŭzbrojenym vokam ciažka tut zaŭvažyć jakujuś kramołu. Ale, kali apranuć akulary hendernych teoryj, to kramoła budzie navidavoku: pryhožaje słoŭca «braterstva» kadziruje niepryhožyja «praktyki vyklučeńnia».
Z hetaj nahody pryhadaŭsia adzin momant z času majho vykładańnia ŭ EHU. U ramkach dystancyjnaha kursu «Mietady navukovaha daśledavańnia» ja zaprapanavaŭ studentkam i studentam abmierkavać prablemu «hiendarnych adniasieńniaŭ» u akademičnych tekstach. Havorka idzie pra takija skazy, dzie źjaŭlajucca adniasieńni da hipatetyčnych asob, napr. «Kožny, chto čytaŭ Płatona, moh zaŭvažyć…». Było pastaŭlena pytańnie, ci varta imknucca da pieraadolvańnia ci ŭraŭnavažvańnia takich adniasieńniaŭ, napr. kazać: «Kožnaja, chto čytała Płatona, mahła zaŭvažyć…» abo «Tyja, chto čytali Płatona, mahli zaŭvažyć…» Vykazałasia dzieś kala vaśmi dziaŭčat i dva ci try chłopcy. Chłopcy vykazvalisia ŭ davoli niejtralnym klučy, typu: «Nu, moža, varta padumać». Tym časam amal usie dziaŭčaty vielmi krytyčna pastavilisia da idei pieraadolvańnia «hiendarnych adniasieńniaŭ» pryznaŭšy heta niejkaj psieŭdaprablemaj. Nie viedaju, jakuju ekśpiertyzu dali b hetamu kazusu prafiesijnyja hiendarnyja daślednicy, ale dla mianie heta byŭ napamin pra toje, što nie varta rabić ideałohiju z zajmieńnikaŭ, sufiksaŭ ci kančatkaŭ.
V. Pieraadoleńnie «relihijnaj marali», jakaja, na dumku fieministak, lažyć u asnovie kampanii suprać abortaŭ, a takaja kampanija — asnoŭnaja prajava «patryjarchalnaha nasilla» — hł. na hety kont artykuł Sałamacinaj Problema aborta: potriebnosti ludiej i intieriesy hosudarstva.
H. Pieramiena hramadstva. Jak skazała maładaja fieministka Taćciana Ščurko: «Dla mianie fieminizm — heta teoryja i ruch, skiravany na razbureńnie/krytyku/dekanstrukcyju patryjarchatu jak sistemy niaroŭnaści, abapiertaha na toj ci inšaj pałavoj prynaležnaści».
II
Treba pryznać, što Biełaruś — heta vydatnaje pole dla prapaviedavańnia i pravodžańnia «fieministyčnaj dekanstrukcyi». Pradstaŭniki dziaržaŭnaj ułady na čale z «hałavoj» nikoli nie byli pieraborlivymi ŭ słovach — ni pry abmierkavańni relihijnych spraŭ, ni nacyjanalnych ni ekanamičnych. Što ž užo kazać pra padbor słoŭ pry zakranańni hiendarnych pytańniaŭ. Na Zachadzie fieministki i hiendarnyja tearetyki musiać niamała papacieć, kab u pramovach kansiervatyŭnych abo chryścijanskich dziejačaŭ adšukać ślady «patryjarchalnaha nasilla» — dziela hetaha jany analizujuć kožnaje słova, kožnuju marfiemu, a navat iduć jašče dalej — šukajuć schavanych implikatur i padtekstaŭ u takim ci inšym paradku słoŭ.
U biełaruskaj ža situacyi «dyskryminacyja», «tradycyjnyja ijerarchii» dy «mikrapraktyki padaŭleńnia žančyn» lažać na pavierchni… kaniešnie ž, pry ŭmovie, što daśledčyk/-yca maje adpaviednyja akulary. Parada Łukašenki, kab žančyny naradžali pieršaje dzicia da 28 hodu abo mierkavańnie Jarmošynaj, što «dzicia dla žančyny zaŭždy pavinna być na pieršym miescy» — ulubionyja topasy biełaruskich fieministak. Kožny namiok na dzicia, maciarynstva ci prosta siamju adeptami hiendarnych daśledavańniaŭ moža być rascenieny jak simptom złačynnaj stereatypizacyi žančyn, žadańnia pryviazać ich da funkcyi dzietaradžeńnia, źniavolić impieratyvam maciarynstva i ŭ vyniku padparadkavać ich intaresam (kapryzam) mužčynskaj papulacyi. Jak kaža hiendarnaja daślednica Volha Pietrukovič: «Bačym, što aficyjny dyskurs prasoŭvaje tolki fanatyčnaje ŭsiopahłynalnaje maciarynstva» (kursiŭ dadadzieny). Biezumoŭna, bačym. Kali apranuć adpaviednyja akulary, to ŭ zaklikach da maciarynstva i kancentracyjnyja łahiery možna ŭbačyć.
III
Ciaham apošniaha času źjaŭlalisia taksama sproby intelektualnaj palemiki ź fieminizmam i prahramaj hiendarnych daśledavańniaŭ. U 2009 hodzie na staronkach «Biełaruskaj dumki» źjaviŭsia artykuł «z redakcyjnaj pošty» (ledź nie napisaŭ: «reakcyjnaj») pad nazvaj Sobłazn dominacii. Adrazu ž pad zahałoŭkam mieścicca svojeasablivaja definicyja: «Fieminizm — heta žanočy šavinizm». Aŭtaram dopisu źjaŭlajecca Alaksandr Harbačoŭ, vykładčyk BDU, litaraturaznaŭca. Harbačoŭ — heta adzin z mužčyn, u dačynieńni da jakoha tytuł «mizahina» nie budzie ideałahičnaj etykietkaj. Heta čałaviek, jaki spałučaje ŭ sabie vydatny litaraturny talent z horkim prymityvizmam u pytańniach mižčałaviečych adnosin. Jaho palemika ź fieminizmam u arhumientacyjnym płanie marnaja, a ŭ etyčnym — miažuje z nachabstvam.
Bolš surjoznym źjaŭlajecca artykuł Kuda zoviot nas hiendiernoje ravnopravije? Uładzimira Hrozava, dyrektara vydaviectva Biełaruskaha Ekzarchatu, apublikavany ŭ toj ža «Dumcy» ŭ 2012 hodzie. U jahonaj krytycy «hiendaryzmu» možna zaŭvažyć prykmiety analizu. Adnak, aŭtar abapirajecca vyklučna na druhasnaj litaratury, na tekstach pra hiendarnyja daśledavańni. Prapanuje interpretacyju hiendarnych daśledavańniaŭ, jakaja ŭ svaju čarhu abapirajecca na inšych interpretacyjach, pryčym usie jany pachodziać z krynic, pryncypova nieprychilnych gender studies.
Krytyka fieminizmu i genderstudies u Biełarusi abciažarana niekalkimi niedachopami.Pa-pieršaje, redka biarecca pad uvahu raznastajnaść zhadanych płyniaŭ. Mnohija ihnarujuć taksama mnahaviektarnaść fieministyčnaj prahramy. Amal u kožnaj raznavidnaści fieminizmu možna vydzielić prynamsi dva viektary: a) zmahańnie z roznymi formami štodzionnaj niespraviadlivaści ŭ dačynieńni da žančyn; b) imknieńnie da transfarmacyi hramadstva vodle fieministyčnaj vizii. Dumaju, što viektar (a) varty taho, kab da jaho pastavicca ŭvažliva. Na hetaj linii mahčymaja (i navat pažadanaja) supraca ź fieministkami (prynamsi tymi, kaho ideałahičnaja lutaść nie pazbaviła zdolnaści da supracy) z boku ŭsich sił, jakich rupić abarona hodnaści kožnaj čałaviečaj asoby.
Pa-druhoje, fieminizm jahonymi krytykami rysujecca zazvyčaj jak «žanočy šavinizm», jak ideałohija, jakaja pałychaje nianaviściu da mužčyn. Nasamreč ža fieminizm, z małymi vyklučeńniami, nie imkniecca da «źniščeńnia mužčyn», va ŭsiakim razie, atakuje mužčyn nie bolš, čym žančyn, jakija nie padzialajuć fieministyčnych pohladaŭ. Fieminizm imkniecca da jakohaś nieakreślenaha «pieramianieńnia hramadstva», dzie hiendarnyja roli buduć vyhladać «inakš», «lepš», «raŭniej», čym u «patryjarchalnaj» sistemie. U čym dakładna zaklučajecca hetaje «inakš» i «lepiej» — nie duža jasna, ale heta ŭžo inšaja sprava.
Praktyka demanizacyi fieminizmu i kancentracyja vyklučna na (realnym ci prydumanym) «mizandryčnym» jaho charaktary vielmi asłablaje krytyčnuju liniju apanientaŭ fieminizmu. Taki sposab palemiki sparadžaje ŭražańnie, što apanienty bajacca fieministak. A pakolki bajacca, značyć, jość na heta pryčyny: napeŭna pradčuvajuć, što ich pazicyi chistajucca.
Biełaruskija krytyki fieminizmu nie zaŭvažajuć, u čym zaklučajecca klučavaja prablema hetaha napramku. Fieminizm i rodnasnyja jamu «hiendarnyja daśledavańni» ihnarujuć fundamientalny mietadałahičny pryncyp, jaki palahaje ŭ adroźnieńni apisańnia, acenki i dziejańnia. Apieryrujuć naboram šmatskładovych i šmatsłoŭnych terminaŭ, jakija mohuć uražvać svajoj «vučonaściu», ale jakija nie vykonvajuć amal nijakich apisalnych ci vyjaśnialnych funkcyj. Tam niama terminałohii, jość tolki žarhon. Niama mietadałohii, jość tolki ideałohija. Dakładniej, mietadałohija źmiašana ź ideałohijaj. Budučy sami pazbaŭleny epistemałahičnaj bazy, «hiendarnyja daśledavańni» raspaŭsiudžvajuć u akademičnym asiarodździ arhumientacyjnyja pryjomy, jakija charakterny dla palityčnych i ideałahičnych batalij, ale nie prymalnyja ŭ chodzie racyjanalnaj dyskusii. Asnoŭny ich mietad — demaskatarstva.
Voś heta — vielmi śpiecyfičnaja «intelektualnaja misija» — i jość asnoŭnaj prablemaj hiendaryzmu, jak biełaruskaha, tak i jeŭrapiejskaha.
* * *
P.S. Fieminizm i genderstudies z farmalnaha hledzišča źjaŭlajucca dvuma adroznymi abšarami dziejnaści. Pieršy — heta hramadski ruch, jaki stavić svajoj metaj emansipacyju žančyn, druhi — heta daślednicki prajekt, skiravany na vyvučeńnie sposabaŭ «kanstrujavańnia» hiendarnych rolaŭ. Adnak ža «hiendarnyja daśledavańni», jak praviła, žadajuć być nie tolki daśledavańniami, a pretendujuć na toje, kab być taksama faktaram transfarmacyi. A pakolki transfarmacyja hramadstva, ab jakoj tut havorka, amal zaŭsiody skiravana na vyzvaleńnie «pryhniečanaha rodu», h.zn. žanočaha, to adroźnieńnie miž «fieminizmam» (prynamsi tym bolš-čym-pobytavym) i genderstudies stanovicca amal niaŭłoŭnaj. Tamu ŭ artykule ja traktavaŭ hetyja dźvie źjavy jak sijamskich bliźniukoŭ.
* * *
Zahałovak ad Redakcyi. Aŭtarski zahałovak: «Hiendarny maršrut» — ź Biełarusi ŭ Jeŭropu. Zaciemki piešachoda».
