Niedzie ŭviesnu 1991 hoda, mo ŭ sakaviku, da porta Chajfy pryčaliŭ vielizarny parom z Hrecyi, i ź jahonaha čerava razam z ahromnistymi hruzavikami vykaciŭsia jarka-čyrvony «maskvič»…
Pakul pakiniem jaho na ździŭleńnie izrailcian, jakija mo ŭpieršyniu ŭbačyli taki cud, i vierniemsia ŭ Minsk, u vosień 1989 hoda, kali Michaił Bojka, namieśnik hienieralnaha dyrektara abjadnańnia «Biełaŭtamaz» pa ekanamičnych pytańniach, zajaviŭ ab tym, što pa ŭłasnym žadańni pakidaje pracu i KPSS. Ad pasady jaho vyzvalili, a voś z partyi tak prosta, biez cyrymonii, syści nie dali. Vyklučyli z farmuloŭkaj «za pamyłki ŭ raźvićci kaapieratyŭnaha ruchu…». Pa zavodzie papaŭźli čutki, što ŭ jaho znajšli miljon.
Vodhałasy dachodzili i da mianie, kali ja cikaviŭsia hetaj historyjaj i naviedvaŭ samyja roznyja načalnickija kabiniety, ažno da ŭradavych. Na pytańnie, adkul uziaŭsia hety miljon, abo paciskali plačyma, abo adkazvali prosta i vyrazna: niaŭdałaha ekanamista z usimi trybuchami kupiŭ Jaŭchim Hurys, staršynia kaapieratyva «Biarezina».
Bojku ja nie viedaŭ, a voś znajomstva ź Jaŭchimam było daŭniaje, hadoŭ z dvaccać. Z taho momantu, kali ja pryhnaŭ na stancyju techabsłuhoŭvańnia novieńki «Maskvič-408», jaki biazbožna pajadaŭ masła. Hurys byŭ tady inžynieram AZŁK pa harantyi, hałoŭnym, tak by mović, «maskvičoŭskim» doktaram u Minsku. U čyściutkim sinim chałacie ź firmovym znakam, što pa tym časie było nadzvyčajnaj navinoj, jon sieŭ za styrno i staŭ prasłuchoŭvać aŭto, sapraŭdy jak doktar chvoraha… I nadalej ja nie adnojčy mieŭ mahčymaść upeŭnicca, što nie pamyliŭsia ŭ pieršym uražańni. Pamiataju, jak zasmuciŭsia, kali na inšaj stancyi techabsłuhoŭvańnia (słova «servis» jašče nie ŭžyvałasia) da mašyny padyšli dva nu zusim chłopčyki jašče, hadoŭ mo piatnaccać. Treba było bačyć, jak pa-majstersku jany pracavali! «Dzie navučylisia, chłopcy?» — «U škole, u vučebna-vytvorčym kambinacie, ciapier na praktycy». — «A chto nastaŭnik?» — «Hurys Jaŭchim Majsiejevič. Mo čuli? Vo!» — i adzin ź ich, chudarlavy i bialavy, vysoka ŭźniaŭ zamaśleny palec.
…Pra toje, što Jaŭchim staŭsia kaapierataram, ja daznaŭsia ci nie na dva hady raniej, kali vypadkova sustreŭ jaho ŭ faje Instytuta techničnaj estetyki pobač ź jarka razmalavanym, nieznajomaj kanstrukcyi pryčepam da lehkavika. Vakoł toŭpilisia ludzi, Jaŭchim niešta im tłumačyŭ…
Kaapieratyŭ prydumaŭ nie Jaŭchim. Jaŭchim prydumaŭ pryčep.
Kaapieratyŭ prydumaŭ viadomy piśmieńnik, susied pa cieščynym leciščy.
Pryhladaŭsia, pryhladaŭsia, jak Jaŭchim porkajecca sa svaim dzieciščam u haražy, dy i papraknuŭ: maŭlaŭ, «nie pa-hramadziansku» rabić taki dobry i taki patrebny narodu pryčep u adzinym ekzemplary… Karaciej, kaapieratyŭ byŭ stvorany pa znajomstvie viadomaha piśmieńnika z hienieralnym dyrektaram «Biełaŭtamaza».
Znajomstva znajomstvam, ale Jaŭchim nasamreč prydumaŭ i zrabiŭ vielmi dobry pryčep. Kali jon vystaviŭ jaho pierad zavodakiraŭnictvam pobač z mazaŭskim «Zubraniom», lubomu choć trochi daśviedčanamu čałavieku było zrazumieła, što «TOM-650» (takoje paźniej Jaŭchim nadaŭ pryčepu imia) daje «Zubraniaci» vialikuju foru: praściejšy i bolš nadziejny ŭ ekspłuatacyi, bolš technałahičny ŭ vytvorčaści i, urešcie, pryhažejšy… A hałoŭnaje — značna tańniejšy.
Darečy, pra «TOM» — «Tvorčaje abjadnańnie miechanikaŭ». Nasamreč, abjadnańnie Hurysa ź miechanikaj. Spačatku nazva była inšaja — «Mustanh». Sakratar partkama skryviŭsia: «Nie naša…» — «Dobra, chaj budzie «TOM»…
Zrešty, nazvy jašče nie było, kali admysłoŭcy na čale z hienieralnym paraŭnoŭvali dva pryčepy. Paśla čaho sprava pajšła…
Ja prapuskaju padrabiaznaści hetaj spravy — siły, čas, hrošy i niervy, što byli patračany na vyrab doślednaha ŭzoru i jaho vyprabavańni. Prapuskaju sistemu raźlikaŭ dy inšych uzajemaadnosin z zavodam, u katoraha Jaŭchim kuplaŭ pa roźničnych koštach kamplektujučyja i katoramu spraŭna apłačvaŭ usie pasłuhi. U tym liku pasłuhi rabočych u pazaŭročny čas — ź imi i z cecham pafarboŭki byli zaklučany adpaviednyja damovy… Ale hałoŭnaje — i Bojka, i hienieralny dyrektar M.Łaŭrynovič ubačyli pierśpiektyvu, pra što śviedčyŭ šerah zahadaŭ pa pašyreńni vytvorčaści «TOMaŭ». Havorka navat była pra stvareńnie dziaržaŭna-kaapieratyŭnaj firmy. «Zubrania», što praŭda, i biez «TOMa» byŭ naraschvat. Ale tolki na ŭnutranym rynku. Na źniešnim — absalutny nul. Karaciej, sprava patychała valutaj.
…Pieradapošni sa zhadanych zahadaŭ źjaviŭsia litaralna pierad apošnim — ab spynieńni ŭsialakich adnosin z kaapieratyvam. Jak, zrešty, i z astatnimi dvuma dziasiatkami, što byli stvorany pry zavodzie.
Rasparadžeńnie ab razvo-dzie Łaŭrynovič addaŭ pa telefonie niepasredna z Kamiteta narodnaha kantrolu BSSR, kudy jaho zaprasili, kab pakazać minu, jakuju jon i jahony namieśnik pa ekanomicy padkłali pad sistemu dziaržaŭnaha kiravańnia vytvorčaściu. U «minie» toj byli dva zapalniki: niekalki łakalnych strajkaŭ na zavodzie — siarod inšych było patrabavańnie chutčej pierachodzić da rynkava-kaapieratyŭnych form haspadarańnia. Druhi zapalnik — Hurys niečakana-niehadana «razbahacieŭ». Pa mierkavańni złaviesnaha KNK — pry aktyŭnaj i karyślivaj dapamozie Bojki i zhubie pilnaści z boku hienieralnaha.
Prakuratura Zavodskaha rajona raspačała śledstva.
…Hurys «razbahacieŭ», kali pradaŭ techničnuju dakumientacyju na s v o j vyrab čatyrom zavodam SSSR. Pryčym usie jany adšukali jaho sami. «Babrujskfiermmaš» (siońnia «Babrujskahramaš») — paśla taho, jak na vyprabavańniach razvaliŭsia niamiecki pryčep. Adeski aŭtazboračny — kali admoviŭsia ad «Zubraniaci» z-za nizkaj technałahičnaści, sastarełaj kanstrukcyi, doŭhich kłopataŭ i vialikich vydatkaŭ, źviazanych z pastanoŭkaj na vytvorčaść. «TOM-650» byŭ pastaŭleny na sieryjnuju vytvorčaść za … čatyry miesiacy. I siońnia admysłoŭcy viedajuć košt takoha karotkaha terminu…
Jak prystojny čałaviek, Hurys pryjšoŭ da Łaŭrynoviča: maŭlaŭ, nie piarečycie? Chacia moh i nie pytacca. Hienieralny ŭśmichnuŭsia: «Dy nu, jany nam nie kankurenty…» Toje praŭda, popyt na pryčepy da lehkavikoŭ biaźmiežny…
Słova «razbahacieŭ» ja biaru ŭ dvukośsi pa adnoj pryčynie: hrošy, jakija Hurys atrymaŭ u jakaści aŭtarskaj płaty, płanavałasia ŭkłaści ŭ raźvićcio vytvorčaści, to bok pieratvaryć u k a p i t a ł. Jamu i sapraŭdy nadakučyła porkacca ŭ haražy. A kab pieranieści vytvorčaść «TOMaŭ» u zavodski cech, pierš-napierš treba było nabyć abstalavańnie. Da taho ž Hurys zrabiŭ motabłok. U tym ža haražy, pakul u adzinym ekzemplary…
Treba skazać, što inšaha kapitału ŭ Hurysa nie było — ciaham hoda kaapieratyŭ žyŭ tolki za hrošy ad prodažu čarhovaha pryčepa. Z 18, što paśpieŭ zrabić u haražy…
Nu a čym byŭ dla eseseraŭskaj ekanomiki pryvatny kapitał, jak nie tym kamieniem, jakim biezabaronny biblejski hieroj zapuściŭ z praščy ŭ zakavanaha ŭ braniu vielikana?!
Nahadaju: adčuvajučy pad SSSR tektaničnyja zruchi, jaho kiraŭnictva ciaham raspačataj pierabudovy biezdapamožna namahałasia skiravać militarysckuju ekanomiku na pieraadoleńnie tatalnaha deficytu, to bok na tak zvanuju «vytvorčaść tavaraŭ narodnaha ŭžytku», u asnoŭnym praz stvareńnie kaapieratyvaŭ. U 1988 hodzie byŭ pryniaty Zakon «Ab kaapieracyi ŭ SSSR», jaki pavinien byŭ stymulavać raźvićcio kaapieracyi. Takim čynam, kaapieratary pieršymi stali na šlach svabodnaha rynku. Čaho Sistema, u jakoj isnavaŭ SSSR, zakłapočanaja svajoj budučyniaj, pieražyć nie mahła. Unutry siabie jana była hatovaja sparadzić i źnieści lubuju chłuśniu, karyślivaść i ŭsieahulnuju zładziejavataść. Zahrazšy ŭ hrachu i trasučy pierad narodam praściradłami svajoj ideałahičnaj cnatlivaści, jana nie zdolnaja była naradzić dzicia biez vyrodlivaści. I kali padrosły malec pierastaŭ słuchacca maci, jana zalamantavała: śpiekulacyja… nažyva… rasprodaž ajčyny! Viadomyja «vašyvyja błochi» — heta adtul…
Siońnia ŭsio heta pazabyvałasia, stałasia mo tolki materyjałam dla dysiertacyj. Ale pryhledziecca, dyk i siońnia Halijaf žyvy, tolki ŭ abliččy tak zvanaha aliharchatu, jaki nieparyŭna, niby sijamskija bliźniatki, spałučany z uładaj. A tady, naprykancy 80-ch hadoŭ minułaha stahodździa, Sistema vystaviła svajho Halijafa, ukłaŭšy ŭ jaho ruki vielmi mocnuju zbroju: KNK, prakuratura, sud, milicyja, dziaržarbitraž, paklopnickija artykuły ŭ presie, u pryvatnaści, fieljeton u «Vožyku» pad nazvaj «Hurys i Ko». Apošniaja zbroja asabliva kavarnaja, da taho ž z antysiemickim, u duchu času, duškom. Jak jašče vyrašać prakuratura ź milicyjaj, sudami dy arbitražam? A my ŭžo viedajem: stacca bahatym biez kradziažu niemahčyma. Uń, matula jahonaja dziasiatkami vykidaje na śmietnik pustyja blašanački z-pad ikry, pa načach, kab nichto nie bačyŭ… I što z taho, što babulcy 90 hadoŭ? Chitravancy ž, viadoma… Abakraŭ Hurys zavod, daliboh abakraŭ… Z-za hetych hurysaŭ navat rubiel abiasceniŭsia, narod źbiadnieŭ, dziaržava rušycca…
Mo chtości i siońnia tak ličyć. Ale nahadaju: zbroja ŭ tahačasnaha Halijafa akazałasia nie vielmi prydatnaj. Jak ni namahałasia prakuratura spačatku «pryšyć» kryminał, to bok kradziež, a potym vysmaktać z kaapieratyva «Biarezina» vializnyja hrošy na karyść «Biełaŭtamaza», ničoha ŭ jaje nie atrymałasia — Haspadarčy sud pazoŭ adchiliŭ. Mo i nie adchiliŭ by, kab nie bliskučy advakat Jaŭchim Łapušyn. Ja byŭ na razhladzie toj spravy. Takoj dokaznaj, a nie tolki, jak heta bolš zvykła, emacyjnaj, pramovy advakata ja bolš ani ŭ jakich sudach nie čuŭ.
Vyjhraŭ Hurys i ŭ rajonnym sudzie, adnaviŭ zakryty kaapieratyŭ i rachunak z hrašyma, jakija čakali pieraŭtvareńnia ŭ kapitał. Nie dačakalisia. Razam z Hurysam, jakomu bojka z Halijafam kaštavała nie tolki zdaroŭja, ale i viery ŭ toje, što strašydła skanała.
…Tak źjazdžać u Izrail, jak heta zrabiŭ Hurys, jašče nichto nie źjazdžaŭ. Na hrošy, što musili źmiarćvieła čakać svajho času, kupiŭ tak zvany «supierMAZ» — ahromnistuju furu z pryčepam. Jakaja-nijakaja, a ŭsio ž harantyja bolš-mienš upeŭnienaha pačatku novaha žyćcia. Što praŭda, taki prodaž pryvatnaj asobie naŭrad ci byŭ dazvoleny. Ale ci kiraŭnictva zavoda adčuvała pierad Hurysam vinavataść, ci prosta pamiatała, jak jon ledź nie padletkam, z 16 hadoŭ, pačynaŭ tut svajo pracoŭnaje žyćcio, jak biez adryvu ad hetaha žyćcia vučyŭsia ŭ BPI, jak zdabyvaŭ pieramohi dla Biełarusi i zavoda na ŭsiesajuznych spabornictvach aŭta- i motahonščykaŭ…
Adnym słovam, pahruziŭ Hurys u toj «supierMAZ» svoj čyrvony «maskvič», zhadany motabłok, žonku i lubaha, nieviadomaj dvarovaj parody, addanaha Kiešu… U Polščy «harantyju» razam z motabłokam vymušany byŭ pradać — jašče na miažy niechta z mytnikaŭ padličyŭ, jakoje myta pryjdziecca zapłacić za ŭvoz u Izrail…
Praz dva miesiacy pieraadolvańnia roznych, časam niebiaśpiečnych darožnych i biurakratyčnych ciažkaściej čyrvony «maskvič» z Hurysami vykaciŭsia z paroma na izrailskaje ŭźbiarežža.
Praz paŭtara hoda Hurysy viarnulisia ŭ Minsk. Pa aficyjnaj viersii — Kieša nie znajšoŭ ahulnaj movy ź izrailskimi surodzičami.
Viarnulisia biez aničoha, navat biez čyrvonaha «maskviča». Ale na vypadak novaj bojki z Halijafam — z «kamieńčykam». Nie za pazuchaj, u kišeni — z charaktarystykaj, adrasavanaj usim aŭtaservisam śvietu.
Hienieralny dyrektar izrailskaj sietki pa prodažy i absłuhoŭvańni «BMV» nie strymlivaŭ chvalebnych emocyj na adras svajho hałoŭnaha miechanika. Ale jaho samoha nie ŭtrymaŭ…
Novaj bojki, adnak, nie adbyłosia — Jaŭchim i Halijaf pryzvyčailisia adzin da adnaho, u žyćci, jakoje stvaryła svoj inšy praciah, svaju inšuju historyju, žyvuć pobač. Ale toje, što zastałosia ŭ minułym, raz-poraz nahadvaje pra siabie viestkami pra datyčnych da historyi z hurysaŭskim pryčepam.
Apošniaja — zusim sumnaja: pamior Jaŭchim Łapušyn. U Čykaha, kudy źjechaŭ ad Halijafa ŭ siaredzinie 90-ch.
Michasia Bojku ci nie adrazu paśla zvalnieńnia z zavoda kupili «akuły impieryjalizmu» ź Ńju-Jorka. Padazraju, što za trochi bolšyja hrošy, čym toj, pa čutkach, hurysaŭski «miljon». Pamiataju, jak pry znajomstvie ŭrazili mianie jahony pryhožy adkryty tvar i natchnionaja maładość…
MAZ, što ni dzień, pamiraje, nie daje jamu dychnuć novanarodžany Halijaf. Kaliści mo tak i napišuć: «Paśla doŭhaj praciahłaj chvaroby…»
Ale jość i dobraja viestka — ad pryčepa «TOM-650». Žyvy, kožny dzień naradžajecca na zavodzie «Babrujskahramaš», pa siejfach i kabinietach katoraha čverć stahodździa tamu prakuratura šukała nibyta skradzienuju Hurysam techničnuju dakumientacyju.
Što praŭda, dadałosia da jaho dziecišča i novaje imia — «Babrania». Na moj hust, dyk vielmi piaščotnaje.
Ale ž dobra viadoma, u jakoha niastomnaha pracaŭnika vyrastaje ŭ rešcie rešt łaskavaje babrania.
I ź jakimi zubami.
