29 kastryčnika 1992 h. Viarchoŭny Saviet Biełarusi pryniaŭ cikavuju pastanovu. Jana nazyvałasia «Ab prapanovie hrupy hramadzian pa praviadzieńni respublikanskaha refierendumu». Pastanova zasłuhoŭvaje taho, kab pryvieści jaje całkam: «U suviazi z parušeńniami inicyjatyŭnaj hrupaj pa praviadzieńni refierendumu artykułaŭ 11 i 13 Zakona Respubliki Biełaruś «Ab narodnym hałasavańni (refierendumie) u Respublicy Biełaruś» adchilić na padstavie artykuła 14 Zakona Respubliki Biełaruś «Ab narodnym hałasavańni (refierendumie) u Respublicy Biełaruś» prapanovu hrupy hramadzian Respubliki Biełaruś ab praviadzieńni respublikanskaha refierendumu z farmuloŭkaj pytańnia: «Ci ličycie Vy nieabchodnym praviadzieńnie vosieńniu 1992 vybaraŭ u vyšejšy orhan dziaržaŭnaj ułady Respubliki Biełaruś na asnovie Zakona «Ab vybarach narodnych deputataŭ Biełarusi», prajekt jakoha ŭniesieny apazicyjaj BNF u Viarchoŭnym Saviecie, i ŭ suviazi z hetym daterminovy rospusk ciapierašniaha Viarchoŭnaha Savieta?».
Za nievialičkim tekstam pastanovy kryjecca cełaja epapieja, jakaja mahła pryvieści da taho, što pieršy refierendum u niezaležnaj Biełarusi moh adbycca ŭžo ŭ kancy 1992 h., a jahonyja vyniki — da kardynalnaha razvarotu ŭ raźvićci krainy. Adnak usio pa paradku.
Z čaho pačynałasia?
Jak viadoma, u pieršaj pałovie 1990-ch hh. adnym z centralnych subjektaŭ palityčnaha žyćcia krainy była parłamienckaja apazicyja Biełaruskaha Narodnaha Frontu.
U pieryjad 1990—1995 hh. apazicyja BNF mieła pradstaŭnictva ŭ Viarchoŭnym Saviecie XII sklikańnia. Nieŭzabavie paśla pačatku pracy parłamienta deputackaja hrupa BNF pačała ŭsio čaściej kazać pra niedziejazdolnaść Viarchoŭnaha Savieta, zasille ŭ im kamunistyčnych kansiervataraŭ, jakija nikoli nie advažacca ni na jakija reformy, a, bolš za toje, zrobiać usio dla restaŭracyi starych paradkaŭ.
Karykatura z uradavaj haziety «Respublika» na ideju BNF arhanizavać refierendum ab rospusku Viarchoŭnaha Savieta i pravieści daterminovyja parłamienckija vybary.
Jak pakazaŭ čas, adnosna małalikaja (27—30 čałaviek) deputackaja hrupa BNF była nie ŭ stanie procistajać parłamienckaj bolšaści, jakaja z upartaściu błakavała ŭsialakija inicyjatyvy apazicyi. Tamu deputackaja hrupa vyrašyła pajści radykalnym šlacham: źmieści Viarchoŭny Saviet z palityčnaj areny z dapamohaju takoj pracedury jak refierendum. Adpaviednaja zajava źjaviłasia ŭ parłamienckim vydańni «Narodnaja hazieta» 21 śniežnia 1991 h.
Farmalnym povadam dla abviaščeńnia inicyjatyvy refierendumu stała toje, što padčas abmierkavańnia paradku dnia 8-j siesii Viarchoŭnaha Savieta ŭsie prapanovy deputackaj hrupy byli adchileny. Naprykład, deputaty admovilisia razhladać zakonaprajekt apazicyi ab vybarach, što ŭvodziŭ praparcyjanalna-mažarytarnuju sistemu i istotna skaračaŭ kolkaść deputataŭ, i prajekt pastanovy «ab zabaronie palityčnych arhanizacyj, struktur i hrup, jakija hruntujucca na antyčałaviečych pohladach i vučeńniach», bo pad jaje, u pieršuju čarhu, padpadali kamunisty.
Voś uryvak z hetaj zajavy: «…Kali b na Biełarusi byŭ demakratyčny, a nie namienkłaturna-kamunistyčny Viarchoŭny Saviet, nie było b toj niastačy i biady, jakaja stvaryłasia ciapier. Naš pracavity narod biaźvinna pakutuje z-za biazdarnaści i niepaśladoŭnaści ciapierašniaha, vybranaha pry kamunistyčnym režymie kiraŭnictva. Hetaje kiraŭnictva svaim biaździejańniem i nieadpaviednymi pavodzinami pryviało da razbałansavańnia tavarnaha rynku, da masavaha vyvazu tavaraŭ ź Biełarusi, da paharšeńnia žyćcia. Jano nie padrychtavała ŭviadzieńnie nacyjanalnaj valuty, nie vyrašyła pytańnie z savieckim vojskam, jak heta zrabiła Ukraina, nie pravodzić niezaležnaj dziaržaŭnaj palityki, nie ŭmacoŭvaje dziaržaŭnaha suvierenitetu. Apazicyja Biełaruskaha Narodnaha Frontu prystupaje da ŭtvareńnia Inicyjatyŭnaha kamiteta pa praviadzieńni ŭsiebiełaruskaha refierendumu ab adstaŭcy ŭrada i daterminovych vybarach u Viarchoŭny Saviet respubliki. My spadziajomsia na padtrymku Narodnaha Frontu, demakratyčnych partyjaŭ, arhanizacyjaŭ, rabočych strajkamaŭ, niezaležnych prafsajuzaŭ, pracoŭnych kalektyvaŭ, usich žycharoŭ Biełarusi.
Skončyłasia ciarpieńnie. Vyčarpany ŭsie mahčymaści. Nastaje čas rašučych dziejańniaŭ. Deputackaja apazicyja BNF zaklikaje rychtavacca da ich, bo stała zrazumieła, što nichto nie dapamoža biełaruskamu narodu, kali nie dapamoža narod sabie».
Apazicyja ličyła, što čas dla refierendumu spryjalny: bieł-čyrvona-bieły ściah i hierb «Pahonia» stali dziaržaŭnymi simvałami, a Saviecki Sajuz byŭ raspuščany pavodle Biełaviežskich pahadnieńniaŭ.
Karykatura z kamunistyčnaj haziety «My i vriemia» na ideju BNF arhanizavać refierendum ab rospusku Viarchoŭnaha Savieta i pravieści daterminovyja parłamienckija vybary.
Śniežańskaja zajava parłamienckaj apazicyi ŭjaŭlała ź siabie pieršy realny krok da padrychtoŭki refierendumu, pry dapamozie jakoha apazicyja raźličvała ŭ 1992 h. pašyryć dostup da palityčnaj ułady albo navat atrymać jaje.
Pry hetym BNF imknuŭsia być adzinym vyraźnikam idei refierendumu, a tamu raŭniva staviŭsia da ŭsialakich alternatyŭ u hetym pytańni. Tamu nie dziŭna, što ŭ admysłovym paviedamleńni Upravy BNF (studzień 1992 h.) krytykavałasia ideja stvareńnia błoka «Novaja Biełaruś», na jakuju pavinny byli lehčy materyjalna-techničnyja pytańni, źviazanyja z refierendumam. Stvareńnie takoha błoka, śćviardžałasia ŭ paviedamleńni, vyhladała, ni bolš ni mienš jak «reanimacyja nieabalšavickaha łozunha «kansalidacyi», usieahulnaha štučnaha adzinstva, patrebnaha namienkłatury dziela zachavańnia ŭłady».
Inicyjatyva stvareńnia hetaha błoka naležała adnamu z zasnavalnikaŭ BNF Michasiu Tkačovu, jaki razyšoŭsia z kiraŭnictvam Frontu paśla alternatyŭnaha šeścia ŭ Minsku 7 listapada 1990 h. i raspačaŭ novy prajekt — Biełaruskaj sacyjał-demakratyčnaj hramady (BSDH). Tkačoŭ byŭ upeŭnieny, što «Novaja Biełaruś» budzie bolš hnutkaj, čym BNF. U pryvatnaści, staviłasia zadača naładžvańnia suviaziej «Novaj Biełarusi» z aficyjnymi prafsajuzami. Niahledziačy na paproki z boku BNF, BSDH, jak śćviardžaŭ Tkačoŭ, vyłučyła hrošy na zbor podpisaŭ za refierendum (hł.: Tkačoŭ M. Pachodnia. — Mn.: Biełaruskaja encykłapiedyja imia Pietrusia Broŭki, 1994. — S. 12)
Farmalna sprava ŭskładniałasia tym, što dziejnaja na toj čas kanstytucyja BSSR 1978 h. nie praduhledžavała daterminovaha rospusku Viarchoŭnaha Savieta praz refierendum.
Tym nie mienš, 11 studzienia 1992 h. była stvorana inicyjatyŭnaja hrupa pa zbory podpisaŭ za praviadzieńnie refierendumu. Zajava ab stvareńni hrupy i farmuloŭka pytańnia byli nakiravany ŭ Centralnuju vybarčuju kamisiju (CVK) 14 studzienia 1992 h. Pytańnie hučała tak: «Ci ličycie Vy nieabchodnym daterminovy rospusk Viarchoŭnaha Savieta i praviadzieńnie ŭvosień 1992 h. vybaraŭ u prafiesijny parłamient Respubliki Biełaruś na padstavie demakratyčnaha zakona, uniesienaha apazicyjaj BNF u Viarchoŭnym Saviecie?».
Kiraŭnikom inicyjatyŭnaj hrupy pa zbory podpisaŭ staŭ aktyvist BNF Uładzimir Anculevič.
13 lutaha 1992 h. adbyłasia sustreča pradstaŭnikoŭ inicyjatyŭnaj hrupy z kiraŭnictvam Centrvybarkama. U vyniku pytańnie było zarehistravana, ale istotna pierafarmulavana: «Ci ličycie Vy nieabchodnym praviadzieńnie ŭvosień 1992 h. vybaraŭ u vyšejšy orhan dziaržaŭnaj ułady Respubliki Biełaruś na padstavie Zakona «Ab vybarach narodnych deputataŭ Biełarusi», prajekt jakoha ŭniesieny apazicyjaj BNF u Viarchoŭnym Saviecie, i ŭ suviazi z hetym daterminovy rospusk ciapierašniaha Viarchoŭnaha Savieta?».
Takim čynam, z novaj farmuloŭki źnikła zhadka ab prafiesijnym parłamiencie, bo taki instytut ułady nie byŭ prapisany ŭ Kanstytucyi 1978 h.
Rehistracyi pytańnia, jakaja stała peŭnaj niečakanaściu dla kiraŭnictva respubliki i dla kiraŭnika Viarchoŭnaha Savieta Stanisłava Šuškieviča, spryjała i subjektyŭnaja situacyja: adsutnaść staršyni CVK.
19 vieraśnia 1991 h. hetu pasadu pakinuŭ Michaił Łahir, a novy staršynia — Alaksandr Abramovič (za jaho vykazałasia pradstaŭnica BNF Halina Siamdzianava) — byŭ abrany parłamientam 12 sakavika 1992 h.
Karykatura ŭ demakratyčnaj haziecie «Vybar» ŭ padtrymku idei BNF arhanizavać refierendum ab rospusku VS i pravieści daterminovyja parłamienckija vybary.
Ideja refierendumu ŭzrušyła hramadstva, padšturchnuła da toj ci inšaj reakcyi pradstaŭnikoŭ praktyčna ŭsich palityčnych sił. Tak, Alaksandr Łukašenka vykazaŭ upeŭnienaść, što nieabchodnaja kolkaść — nie mienš 350 tys. — podpisaŭ budzie sabrana. Hety deputat, vystupajučy ŭ lutym 1992 h. na Škłoŭskaj rajonnaj siesii miascovych savietaŭ zajaviŭ, što «nie sobirajetsia zaŝiŝať Vierchovnyj Soviet», ale tut ža prapanavaŭ pačać pravodzić tłumačalna-prapahandysckuju pracu suprać refierendumu siarod nasielnictva. Pa słovach A. Łukašenki, treba trymać uładu, a nie siadzieć u akopach.
4 sakavika 1992 h. była pryniata supolnaja zajava Prezidyumu Viarchoŭnaha Savieta i Savietu Ministraŭ Biełarusi, skiravanaja suprać refierendumu. U zajavie śćviardžałasia, što daterminovy rospusk Viarchoŭnaha Savieta nie vyrašyć nabalełych pytańniaŭ.
Suprać inicyjatyvy apazicyi BNF vystupiŭ i asabista Staršynia Viarchoŭnaha Savieta Stanisłaŭ Šuškievič, jaki na pieršym pasiadžeńni 9-j siesii 11 sakavika 1992 h. prapanavaŭ rearhanizavać i aptymizavać strukturu parłamienta: «Refierendum usio zahubić, nie daść uzmacnicca tamu stanoŭčamu, što napracavana. Refierendum zamarudzić reformy ŭ samy adkazny momant, nastupić sapraŭdny paralič ułady. Rearhanizacyja — voś srodak palapšeńnia raboty Viarchoŭnaha Savieta».
U suviazi z refierendumam uradavyja koły ŭśviadomili, što im nieabchodna mieć u Viarchoŭnym Saviecie mocnuju hrupu padtrymki, jakaja procistajała b apazicyi BNF i spryjała zaćviardžeńniu zakonaŭ i pastanoŭ, nieabchodnych kiraŭniku ŭrada Viačasłavu Kiebiču i jaho atačeńniu.
11 sakavika 1992 h. deputat Hienadź Kazłoŭ na adkryćci 9-j siesii parłamienta sklikańnia začytaŭ zajavu nastupnaha źmiestu: «My, hruppa dieputatov Vierchovnoho Sovieta, sčitajem, čto
jedinstviennym riealnym vychodom iz nyniešniej situacii javlajetsia sochranienije političieskoj stabilnosti v riespublikie, ukrieplenije ispołnitielnoj vłasti, konsolidacija vsiech sił, vsiech socialnych słojev na osnovie intieriesov naroda. Prioritiet ekonomiki nad politikoj. Nie rievolucija, a evolucija. Razumnyje, pośledovatielnyje rieformy, a nie skačok v carstvo diemokratii. Nie słom, a riekonstrukcija. Rospusk nyniešnich Vierchovnoho Sovieta i Pravitielstva otbrosit riespubliku nazad, vozmožno, k totalitarizmu, priviediet k połnoj potierie upravlajemosti narodnym choziajstvom. My riešitielno protiv popytok podmieniť pravo rievolucionnoj volej».
«Chłopcy, nie kričitie «hop», poka nie pieriepryhnuli»
Takuju zaŭvahu Zianonu Paźniaku zrabiŭ deputat Alaksandr Łukašenka. Sprava ŭ tym, što lidar parłamienckaj apazicyi BNF 12 krasavika 1992 h. vykazaŭ upeŭnienaść, što refierendum adbudziecca, a Viarchoŭnamu Savietu «zastałosia isnavać niekalki miesiacaŭ». Pry hetym śćviardžeńnie Paźniaka było nie na pustym miescy. 13 krasavika 1992 h. inicyjatyŭnaja hrupa pieradała ŭ CVK 446 601 podpis.
Kałaž u demakratyčnaj haziecie «Ratuša» ŭ padtrymku idei BNF arhanizavać refierendum ab rospusku VS i pravieści daterminovyja parłamienckija vybary
Ab upeŭnienaści apazicyi BNF u pieramozie śviedčyŭ fakt publikacyi ŭ «Narodnaj haziecie» (16 krasavika 1992 h.) ekanamičnaj prahramy, raspracavanaj Zianonam Paźniakom, Uładzimiram Zabłockim, Siarhiejem Papkovym, Juryjem Bieleńkim i Lavoncijem Zdanievičam. Prahrama praduhledžvała pačatak radykalnych reform va ŭsich halinach haspadarki, u tym liku i pryvatyzacyi ziamli. Praŭda, sprečnym vyhladała imknieńnie aŭtaraŭ nie radziej raz na hod pravodzić refierendumy ab daviery orhanam ułady. Pytańni taksama vyklikali i inšyja tezy: zabarona deficytnaha biudžetu i manapolija dziaržavy na ŭnutrany i zamiežny handal peŭnaj pradukcyjaj pradpryjemstvaŭ dziaržaŭnaha siektaru.
Kiraŭnictva respubliki zrabiła niekalki zachadaŭ, nakiravanych suprać refierendumu.
Pa-pieršaje była praviedziena rearhanizacyja Viarchoŭnaha Savieta, jakaja, na dumku parłamienckaj bolšaści i Staršyni Viarchoŭnaha Savieta Šuškieviča, pavinna była na paradak padvysić kaeficyjent karysnaj dziejnaści vyšejšaha pradstaŭničaha i zakanadaŭčaha orhana. Adnak rearhanizacyja źviałasia da skaračeńnia pastajannych kamisij Viarchoŭnaha Savieta, ich źlićcia. Adpaviednaja pastanova była zaćvierdžana 17 krasavika 1992 h. Mandatnaja kamisija skasoŭvałasia — jana źlivałasia z kamisijaj pa pytańniach pracy savietaŭ narodnych deputataŭ i raźvićci samakiravańnia, jakaja, u svaju čarhu, pieratvarałasia ŭ kamisiju pa dziaržaŭnym budaŭnictvie. Kamisija pa tavarach narodnaha spažyvańnia, handlu i pasłuhach nasielnictvu źlivałasia z kamisijaj pa pytańniach raźvićcia pramysłovaści, enierhietyki i transpartu, suviazi i infarmatyki, jakaja, u svaju čarhu, pieratvarałasia ŭ kamisiju pa pramysłovaści i pasłuhach nasielnictvu. Kamisija pa spravach invalidaŭ złučałasia z kamisijaj pa spravach vieteranaŭ vajny, pracy i Uzbrojenych sił, jakaja stała nazyvacca kamisijaj pa spravach vieteranaŭ i invalidaŭ. Kamisija pa spravach moładzi źlivałasia z kamisijaj pa spravach žančyn, siamji, maciarynstva i dziacinstva, jakaja pieratvaryłasia ŭ kamisiju pa spravach siamji i moładzi.
Mitynh šachcioraŭ h. Salihorska ŭ padtrymku idei arhanizavać refierendum ab rospusku VS i pravieści daterminovyja parłamienckija vybary na asnovie zakona, raspracavanaha parłamienckaj apazicyjaj BNF.
Alternatyŭnyja prajekty apazicyi BNF i deputata Vasila Dałhalova, jaki, darečy, uvachodziŭ u skład Inicyjatyŭnaj hrupy pa zbory podpisaŭ, datyčnyja rearhanizacyi Viarchoŭnaha Savieta, byli adchileny. Pry ŭsich adroźnieńniach jany mieli supolnuju kancepcyju, jakaja zvodziłasia da pieratvareńnia pradstaŭničaj ułady ŭ dualistyčnuju strukturu «Sojm (mały parłamient na prafiesijnaj asnovie – źjezd/siesija).
Taki varyjant, padobny ŭ niečym na rasijski (Viarchoŭny Saviet – Źjezd) naŭrad ci adpaviadaŭ umovam respubliki. Bolš taho, naprykład, suprać takoj sistemy vykazaŭsia vidny člen deputackaj apazicyi Uładzimir Zabłocki, jaki vystupiŭ za istotnaje refarmavańnie pastajannych kamisij i za ich pierajmienavańnie. Na dumku Uł. Zabłockaha, patrebny byli nastupnyja kamisii: kamisija pa pravach čałavieka, kamisija pa zakanadaŭstvie, kamisija pa nacyjanalnaj biaśpiecy, kamisija pa ekanomicy, kamisija pa mižnarodnych adnosinach, kamisija pa navucy i technałohijach, kamisija pa dziaržaŭnym budaŭnictvie, kamisija pa biudžecie, kamisija pa achovie zdaroŭja i sacyjalnaj abaronie, kamisija pa sielskaj haspadarcy, kamisija pa kultury i adukacyi.
U vyniku rearhanizacyi ŭ Viarchoŭnym Saviecie ŭtvaryłasia dadatkovaja struktura — Kansultatyŭny Saviet. Kansultatyŭny Saviet ujaŭlaŭ ź siabie farmavańnie, u jakoje ŭvachodzili ŭsie deputaty, što pracavali ŭ parłamiencie na pastajannaj asnovie. Hałoŭnaja zadača Kansultatyŭnaha Savieta zaklučałasia ŭ tym, kab abaviazkova davać zaklučeńni pa zakonaprajektach, jakija prapanoŭvalisia pastajannymi kamisijami. I chacia hetyja zaklučeńni mieli dla Viarchoŭnaha Savieta rekamiendacyjny charaktar, było zrazumieła, što Kansultacyjny Saviet vykonvaje rolu svojeasablivaha «filtra» zakonaprajektaŭ, niepryjemnych dla parłamienckaj bolšaści.
Pa-druhoje, 22 krasavika 1992 h. adbyłosia daabrańnie členaŭ CVK, što možna razhladać jak adzin z zachadaŭ parłamienckaj bolšaści, nakiravany na zryŭ refierendumu ab rospusku Viarchoŭnaha Savieta i praviadzieńni daterminovych parłamienckich vybaraŭ. Bolš za toje, deputackaja hrupa «Biełaruś» damahłasia taho, kab prachodziła nie imiannoje (biuleteniami), a elektronnaje hałasavańnie. Hetu inicyjatyvu padtrymaŭ 181 deputat pry kvorumie ŭ 174 hałasy. Pradstaŭnik apazicyi Uładzimir Novik zajaviŭ, što nie daviaraje hetaj sistemie, ale jaho hołas nie byŭ pačuty.
Zianon Paźniak na mitynhu šachcioraŭ h. Salihorska ŭ padtrymku idei arhanizavać refierendum ab rospusku VS i pravieści daterminovyja parłamienckija vybary na asnovie zakona, raspracavanaha parłamienckaj apazicyjaj BNF
Viktar Hančar zaklikaŭ spynić abmierkavańnie hetaha pytańnia, tamu što, pa słovach deputata, pradstaŭlenyja kandydatury faktyčna ŭjaŭlajuć ź siabie «filiał ministierstva justicii», h. zn. buduć pravodzić volu Savieta Ministraŭ.
Spačatku parłamienckaja bolšaść paciarpieła paražeńnie: za toje, kab uklučyć piać navičkoŭ u skład kamisii, prahałasavali 172 deputaty pry kvorumie ŭ 174 hałasy. Tady, parušajučy praceduru, deputaty, niahledziačy na pratesty apazicyi, pačali pravodzić hałasavańnie pa kožnaj kandydatury. Takoje hałasavańnie padtrymaŭ i deputat Łukašenka: «Nado prinimať riešienije. Soviesť i uvažienije k etim ludiam u vas v koncie koncov jesť?». U vyniku ŭ jakaści členaŭ Centralnaj vybarčaj kamisii byli zaćvierdžany piać čałaviek, u tym liku i Ł.Jarmošyna — juryskonsult vykanaŭčaha kamiteta Babrujskaha haradskoha Savieta narodnych deputataŭ. Lidzii Michajłaŭnie akazaŭ padtrymku 181 deputat pry nieabchodnym kvorumie ŭ 174 hałasy.
Apazicyja BNF zrabiła ŭ «Narodnaj haziecie» (25 krasavika 1992 h.) adpaviednuju zajavu, u jakoj vykazała pratest suprać niezakonnaha daabrańnia členaŭ CVK.
Pa-treciaje, kiraŭnictva respubliki značna aktyvizavała pracu nad novaj Kanstytucyjaj. U žniŭni 1992 h. u respublikanskich srodkach masavaj infarmacyi źjaviŭsia novy prajekt Asnoŭnaha Zakona (pieršy byŭ nadrukavany ŭ śniežni 1991 h.). U prajekcie vyrazna nazirałasia źmiaščeńnie centra ŭłady ŭ bok zakanadaŭčaj ułady, miž inšym jak prezident nadzialaŭsia bolš pradstaŭničymi paŭnamoctvami. Publikacyja prajekta była abstaŭlena zajavaj kiraŭnika rabočaj hrupy Kanstytucyjnaj kamisii, namieśnika Staršyni Viarchoŭnaha Savieta Vasila Šaładonava. Pavodle zajavy, novaja Kanstytucyja robić refierendum niemetazhodnym.
Zapyt deputata Viarchoŭnaha Savieta Biełarusi Valancina Sarokina nakont publikacyi va ŭradavaj presie źviestak ab finansavańni BNF praz amierykanskija fondy.
I ŭsio ž taki parłamient byŭ vymušany vyznačycca z refierendumam.
Sprava ŭ tym, što dziaviataja siesija Viarchoŭnaha Savieta skončyłasia 24 krasavika 1992 h. Pryčym skončyłasia, jak adznačaŭ Zianon Paźniak, raptoŭna, nie pryznačyŭšy datu refierendumu. Lidar BNF śćviardžaŭ, što adzin z členaŭ apazicyi padčas svajho vystupleńnia byccam by vydaŭ usie płany deputackaj hrupy BNF i padobnym čynam papiaredziŭ parłamienckuju bolšaść (Hł.: Paźniak, Z. Što z parłamientam // Narodnaja hazieta. – 1992. – 14 listapada. – S. 2). Mahčyma, Zianon Paźniak namiakaŭ na Siarhieja Antončyka, jaki vystupiŭ z rezkaj zajavaj: «Jeśli Vierchovnyj Soviet budiet narušať zakon i Konstituciju, každyj iz prisutstvujuŝich zdieś dieputatov imiejet pravo obratiťsia k narodu dla toho, čtoby śmiesti etot Vierchovnyj Soviet lubymi mietodami». U svaju čarhu, zajava Antončyka była zroblena ŭ suviazi z tym, što 24 krasavika 1992 h. była pryniata pastanova Viarchoŭnaha Savieta ab vyzvaleńni pradstaŭnika BNF, deputata Jaŭhiena Novikava z pasady sakratara kamisii pa zakanadaŭstvie, što možna razhladać jak imknieńnie parłamienckaj bolšaści ačyścić orhany Viarchoŭnaha Savieta ad apazicyi ŭ pieryjad, kali apošniaja rychtavała refierendum. Bolš taho, Ja. Novikaŭ uvohule byŭ vyklučany sa składu kamisii pa pryčynie byccam biaździejnaści. Adnak sam Novikaŭ znachodziŭsia ŭ hety dzień u słužbovaj kamandziroŭcy ŭ Prazie, tamu takaja pastanova vyhladała nonsiensam.
Za Novikava ŭstupiłasia nie tolki apazicyja BNF (Zabłocki, Zdanievič), ale i inšyja deputaty, u pryvatnaści, Łukašenka. Stanisłaŭ Šuškievič zhadziŭsia na toje, kab pastavić na hałasavańnie nastupnaje pytańnie: vyzvalić Ja. Novikava ad pasady sakratara kamisii pa zakanadaŭstvie, ale pakinuć jaho ŭ składzie kamisii. Hetuju prapanovu padtrymali 198 deputataŭ pry kvorumie ŭ 173.
Nastupnaja, dziesiataja siesija płanavałasia tolki na 20 kastryčnika 1992 h. Da jaje pačatku abodva — prychilniki i praciŭniki refierendumu — baki imknulisia avałodać hramadskaj dumkaj.
Spačatku situacyja raźvivałasia na karyść refierendumu. Zhodna z zaklučeńniem CVK ad 11 maja 1992 h., u zaklučnym akcie Inicyjatyŭnaj hrupy značyŭsia 446601 podpis, ale padlik daŭ 442032 podpisy. Akramia taho, kamisija vyklučyła 58254 podpisy, sabranyja z parušeńniami zakanadaŭstva ci z adstupleńniami ad jaho. Naprykład, 5 hramadzian, jakija pastavili svaje podpisy, pražyvali za miežami respubliki. Najbolšaja kolkaść podpisaŭ (46 857) była zabrakavana kamisijaj u suviazi z tym, što podpisy členaŭ inicyjatyŭnaj hrupy na padpisnych arkušach byli zavierany nie piačatkaj vykanaŭčaha kamiteta ci haradskoha (rajonnaha ŭ horadzie z adpaviednym administratyŭnym dzialeńniem) Savieta narodnych deputataŭ, a piačatkaj ahulnaha adździeła ci inšaha orhana vykankama.
Tym nie mienš, Centrvybarkam na advažyŭsia ihnaravać pazicyju socień tysiač vybarščykaŭ i zhadziŭsia, što sabrana nieabchodnaja — zvyš 350 tysiač — kolkaść podpisaŭ u padtrymku praviadzieńnia refierendumu, h. zn. norma, praduhledžanaja zakonam, była vykanana. Kamisija pieradała svaje zaklučeńnie ŭ Prezidyum Viarchoŭnaha Savieta. U ŚMI pačalisia napadki na CVK, pasypalisia abvinavačvańni ŭ prafiesijnaj niekampietentnaści i palityčnaj zaanhažavanaści. Vykazvalisia dumki ab vyzvaleńni Abramoviča z pasady kiraŭnika CVK.
U žniŭni 1992 h. Šuškievič zajaviŭ, što nikoli nie prysiahaŭ Biełaruskamu Narodnamu Frontu.
Karykatura z demakratyčnaj haziety «Zhoda» na vystupleńnie deputata Viarchoŭnaha Savieta Biełarusi Dźmitryja Bułachava 27 kastryčnika 1992 h. adnosna praviadzieńnia refierendumu ab rospusku parłamienta.
Front i apazicyja imknulisia vykarystać pratestavy patencyjał nasielnictva, u pryvatnaści, znakamityja vystupleńni salihorskich šachcioraŭ uviesnu 1992 h., na karyść refierendumu.
Praciŭniki parłamienckaj apazicyi i BNF u cełym pačali abvinavačvać ich u vykarystańni finansavaj padtrymki ad Zachadu, u pryvatnaści, ad ZŠA.
Deputat, lotčyk-kasmanaŭt SSSR Uładzimir Kavalonak uvohule abvinavaciŭ BNF voś u čym: «Ja poddierživał Biełorusskij narodnyj front, no siehodnia skažu, u mienia krov styniet v žiłach ot toho, čto hovorit Biełorusskij narodnyj front. Tovariŝi, eto budiet strašnieje, čiem pri KPSS. Eto budiet nastojaŝij fašizm. I on pridiet, jeśli my nie opomnimsia siehodnia, tovariŝi, ziemlaki-biełorusy!».
Na dziasiataj siesii Viarchoŭnaha Savieta Biełarusi XII cklikańnia pytańnie ab refierendumie było ŭniesiena ŭ paviestku dnia pad №9. Adnak parłamienckaj apazicyi ŭdałosia damahčysia, kab refierendum razhladali pad №3: paśla abmierkavańnia ekanamičnych pytańniaŭ i prajekta Kanstytucyi. Była dasiahnuta damoŭlenaść ab novaj dacie refierendumu — 6 śniežnia 1992 h.
Pry hetym parłamienckaja bolšaść rašuča adchiliła prapanovu apazicyi ab tym, kab dać słova ŭ Viarchoŭnym Saviecie kiraŭniku Inicyjatyŭnaj hrupy Uł.Anculeviču.
Kiraŭnik Inicyjatyŭnaj hrupy pa zbory podpisaŭ Uł. Anculevič.
Z abmierkavańniem niemetazhodnaści refierendumu ad imia parłamienckaj bolšaści vystupiŭ staršynia kamisii pa zakanadaŭstvie Dźmitryj Bułachaŭ — małady, davoli viadomy palityk, čyje ambicyi vychodzili daloka za miežy parłamienta.
Deputat Anatol Niatylkin, uzhadany ŭ adnoj pramoŭ kandydata ŭ prezidenty Ułachoviča, 1 kastryčnika 1991 h. nazvaŭ Bułachava «parłamientskim samorodkom».
Pramova Bułachava, ad pačatku i da kanca nakiravanaja suprać refierendumu, była davoli doŭhaj i abvinačvała inicyjataraŭ refierendumu i CVK u parušeńni zakona: «Po suti dieła, komiśsija, prikryvajaś błahimi požiełanijami o riealizacii voli naroda, vstała na opasnyj puť diskrieditacii zakona i samoj idiei riefierienduma, dopustiv, čto riešienije, kotoroje obładajet vysšiej juridičieskoj siłoj v hosudarstvie, a tiem boleje piervoje podobnoje riešienije možiet byť priniato s hrubiejšimi otstuplenijami ot norm zakona. Jeśli vhladieťsia v miechanizm, to Cientralnaja komiśsija śniała s siebia i s iniciatorov vsiakuju otvietstviennosť pieried lud́mi, pieried zakonom i, vyviedia za skobki vopros o sobludienii zakona, vozłožiła na Vierchovnyj Soviet svoi obiazannosti».
Pradstaŭniki parłamienckaj apazicyi BNF rašuča vystupili suprać vysnoŭ Dźmitryja Bułachava. Deputaty Lavoncij Zdanievič, Mikałaj Markievič, Ihar Hiermiančuk vykazali sumnievy ŭ jurydyčnaj kvalifikacyi staršyni kamisii.
Niečakana dla deputackaha korpusa na bok inicyjataraŭ refierendumu staŭ staršynia CVK A. Abramovič, jaki zaklikaŭ nie zabaraniać refierendum, a abviaścić niesapraŭdnymi tolki tyja podpisy, jakija byli atrymany šlacham parušeńnia dziejučaha zakanadaŭstva. Pa słovach Abramoviča, kali mašyna staić u nienaležnym miescy, to nie treba kanfiskoŭvać mašynu, a treba štrafavać kiroŭcu. Bolš za toje, Abramovič krytykavaŭ niekatoryja «pierły» dziejučaha zakona ab refierendumie. Naprykład, u zakonie havaryłasia ab vybarčych učastkach za miažoj, i ŭ toj ža čas zakon dazvalaŭ hałasavać tolki tym hramadzianam, jakija pastajanna pražyvali ŭ Respublicy Biełaruś. Pavodziny Abramoviča byli nastolki zadzirlivyja, što niekatoryja deputaty prapanavali pastavić pytańnie ab daviery staršyni Centralnaj vybarčaj kamisii. Adnak S.S.Šuškievič vykazaŭsia suprać hetaha.
Pradstaŭniki BNF kala arkušaŭ z sabranymi podpisami. 1992 hod.
Ideju refierendumu padtrymaŭ i Alaksandr Łukašenka. Ale, pa słovach deputata, jon vykazaŭsia za refierendum nie z-za simpatyj da BNF, a pa pryčynie harotnaha stanovišča krainy. Łukašenka prapanavaŭ «tielehrafnym sposobom» viarnucca ŭ minułaje i pahladzieć, «čto my natvorili». Parłamientaryj adznačyŭ, na jaho pohlad, fatalnyja pamyłki: źniščeńnie dziaržavy SSSR, «pusť i impierii», niazdolnaść stvaryć niezaležnuju Biełaruś, razvał ekanomiki, «razriezanije na kuski armii i prievraŝienije vojennosłužaŝich v niŝich», sacyjalnaja napružanaść, «v riezultatie čieho pod krasnymi znamionami sobirajetsia bolšie ludiej, čiem pod hosudarstviennym fłahom». Tamu, byŭ upeŭnieny Łukašenka, «my nie imiejem prava ostavaťsia u vłasti». Sam Łukašenka hałasavaŭ za prapanovu svajho kalehi — deputata Sapronava: pravieści 6 śniežnia 1992 h. refierendum pa nastupnym pytańni: «Sčitajetie li Vy nieobchodimym proviedienije dosročnych vyborov i rospusk Vierchovnoho Sovieta?». Adnak za hetuju prapanovu vykazalisia tolki 43 deputaty. Jašče mienš — 35 — narodnych vybrańnikaŭ padtrymali pytańnie ŭ redakcyi apazicyi BNF: pryznačeńnie refierendumu taksama na 6 śniežnia.
Prajekt pastanovy Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta ab admovie ad refierendumu padtrymali 202 parłamientaryi.
Z metaj nadańnia bolšaj lehitymnaści rašeńniu Prezidyumu Viarchoŭnaha Savieta ab admovie ad refierendumu i zaspakajeńni hramadskaj dumki 29 kastryčnika 1992 h. parłamient pryniaŭ adrazu dźvie pastanovy: «Ab prapanovie hrupy hramadzian Respubliki Biełaruś ab praviadzieńni respublikanskaha refierendumu» i «Ab Zajavie Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś «Ab nieabchodnaści kanstytucyjnych pieraŭtvareńniaŭ u Respublicy Biełaruś»». Kali ŭ pieršaj pastanovie parušeńnie zakanadaŭstva zakidałasia hrupie hramadzian, to ŭ druhoj, jakuju Šuškievič nazvaŭ «cudoŭnym palityčnym krokam», pretenzii pradjaŭlalisia ŭžo Centralnaj vybarčaj kamisii, jakaja byccam by zarehistravała nieadpaviednaje Kanstytucyi pytańnie. Adnačasova ŭ druhoj pastanovie dekłaravaŭsia namier nie paźniej 1993 h. pryniać Kanstytucyju, a ŭ sakaviku 1994 h. pravieści parłamienckija vybary.
Što da Dz. Bułachava, to jon zrabiŭsia dla parłamienckaj apazicyi BNF adnym z hałoŭnych palityčnych niepryjacielaŭ.
Navat u 2010 h., praź niekalki hadoŭ paśla śmierci Dz. Bułachava, jaho pavodziny ŭ kastryčniku 1992 h. nazyvalisia «hniusnymi». Byłyja kiraŭniki apazicyi śćviardžali navat, što niechta paabiacaŭ Bułachavu pazbavić jaho ad turmy za najezd na čałavieka, «kali jon (juryst pa prafesii) zrobić dakład suprać referendumu» (Hł.: Paźniak Z., Navumčyk S. Deputaty Niezaležnaści. — Ńju-Jork, Vilnia, Varšava: Biełaruskija viedamaści, Tavarystva biełaruskaj kultury ŭ Letuvie. — 2010. — S. 40). Takaja ideja adstojvałasia pradstaŭnikami apazicyi i praz kolki hadoŭ (Hł.:Navumčyk, S. Dzievianosta čaćvierty. — Radyjo Svabodnaja Eŭropa / Radyjo Svaboda, 2015. — S. 99).
Miž tym epizod sa śmierciu piešachoda (pažyłoj žančyny), źbitaha aŭtamabilem, zdaryŭsia tolki ŭ pačatku studzienia 1993 h., h. zn. praz dva ź lišnim miesiacy paśla pramovy 27 kastryčnika 1992 h.
Vystupajučy ŭ Viarchoŭnym Saviecie 21 studzienia 1993 h., Z. Paźniak zajaviŭ: «pryblizna 10 dzion nazad» źjaviłasia infarmacyja ab tym, što Dz. Bułachaŭ, budučy za styrnom słužbovaj mašyny, najechaŭ na žančynu, jakaja zahinuła. Aburany lidar apazicyi BNF papraknuŭ staršyniu kamisii pa zakanadaŭstvie tym, što toj vystupaje pierad mikrafonam, «jak ni ŭ čym nie byvała».
Z.Paźniak aficyjna źviarnuŭsia z zapytam da S.Šuškieviča. Staršynia Viarchoŭnaha Savieta adkazaŭ, što, pakul idzie śledstva, nijakaj publičnaj infarmacyi davać nielha. Źviartajučysia da Z.Paźniaka, S. Šuškievič dadaŭ, što ŭ čałaviečym niaščaści nie treba šukać palityčnyja dyvidendy.
2 červienia 1993 h. deputat ad apazicyi BNF Siarhiej Antončyk ahučyŭ svoj zapyt da Šuškieviča i Hienieralnaha prakurora Šaładonava z patrabavańniem aznajomić hramadskaść z faktami pa spravie Bułachava i adkazać na niekatoryja pytańni: chto daŭ dazvoł na vyjezd, chto vydaŭ puciavy list i h.d. Pa viersii Bułachava, havaryŭ Antončyk, žančyna pabiehła pad koła aŭtamabila, ale, śćviardžaŭ hety deputat, zahinułaja ledź chadziła, bo pakutavała na zachvorvańnie śpiny.
22 červienia 1993 h. načalnik Sakrataryjata VS A.Ancipienka dałažyŭ Šuškieviču: 6 studzienia 1993 h. pa rasparadžeńni Bułachava kiroŭcy Ju.A.Vierabju było vydadziena kamandzirovačnaje paśviedčańnie №3 u Mahiloŭskuju vobłaść na 5 dzion. Vierabiej hruba parušyŭ praviły, bo pieradaŭ kiravańnie aŭto Bułachavu — asobie, jakaja nie była paznačana ŭ puciavym liście. Vierabju była abjaŭlena vymova.
Cikava, što 1 lipienia 1993 h., kali Dz.Bułachaŭ zajaviŭ ab nieabchodnaści pastavić na hałasavańnie pytańnie ab daviery Staršyni Viarchoŭnaha Savieta, S. Šuškievič adreahavaŭ mienš łahodna. Staršynia VS prypomniŭ darožna-transpartnaje zdareńnie z udziełam Dz.Bułachava, dadaŭ, što, kali b jon, Šuškievič, dapuściŭ takoje, to syšoŭ by adrazu ŭ adstaŭku, i nazvaŭ učynak Dz.Bułachava «zabojstvam». Dz.Bułachaŭ demanstratyŭna pakłaŭ na trybunu parłamienckaje paśviedčańnie i zajaviŭ, što admaŭlajecca i ad pasady staršyni kamisii, i ad deputactva.
19 lipienia 1993 h. pastupiŭ adkaz Šałodonava: 6 studzienia 1993 h. u 19 hadzin 40 chvilin la nasielenaha punkta V.Maščanica Białynickaha rajona Mahiloŭskaj vobłaści «piaredniaj pravaj častkaj aŭtamašyny» Bułachaŭ źbiŭ hramadzianku Ja.I.Caronak, jakaja znachodziłasia «ŭ mocnaj stupieni ałkaholnaha apjanieńnia» i pierachodziła prajeznuju častku, parušyŭšy praviły darožnaha ruchu. U dziejańniach Bułachava, paviedamlaŭ Šaładonaŭ, adsutničaje skład złačynstva, tamu 7 lipienia 1993 h. kryminalnaja sprava była spyniena.
Nieŭzabavie parłamienckaja apazicyja BNF raspaŭsiudziła zajavu, u jakoj Dz. Bułachaŭ abvinavačvaŭsia ŭ skažeńni sensu zaklučeńnia Centralnaj vybarčaj kamisii. Zajava mieła dvaisty, supiarečlivy charaktar. Z adnaho boku, VS Biełarusi abviaščaŭsia nielehitymnym, a z druhoha boku, deputackaja hrupa BNF zajaviła, što zastajecca ŭ Viarchoŭnym Saviecie (adnak ličyć dla siabie nieabaviazkovym brać udzieł u hałasavańniach).
U listapadzie 1992 h. Zianon Paźniak apublikavaŭ artykuł pra zabaronu refierendumu pad nazvaj «Što za parłamantam?» Artykuł mieŭ peŭny hramadski rozhałas i jašče bolš abvastryŭ adnosiny pamiž deputackaj hrupaj BNF i parłamienckaj bolšaściu. Tak, 15 sakavika 1994 h., pry abmierkavańni pytańnia ab spravazdačy hałoŭnaha redaktara «Narodnaj haziety» Iosifa Siaredziča, deputat-kansiervatar Ivan Avin abrynuŭsia i na hety artykuł Zianona Paźniaka.
Paŭstajuć rytaryčnyja pytańni. Čamu inicyjatary refierendumu nie zdoleli abaranić podpisy 450 tysiač vybarščykaŭ? Ci mahła parłamienckaja apazicyja mabilizavać prychilnikaŭ BNF, vyvieści ich na płošču Niezaležnaści i prymusić Viarchoŭny Saviet pryznačyć datu refierendumu, ad vynikaŭ jakoha, biezumoŭna, palityčny łandšaft značna by źmianiŭsia?
