U miežach čytańniaŭ adbylisia sustrečy duchavienstva sa studentami i kruhłyja stały. Na adkryćci «Čytańniaŭ» prysutničaŭ mitrapalit Pavieł.
«Śviet siońnia viruje, straści bušujuć u śviadomaści kožnaha čałavieka, — pačaŭ svaju pramovu patryjaršy ekzarch, — paŭsiul stolki supiarečnaściaŭ i prablem. Ale ŭ Biełarusi panuje spakoj i zhoda. Heta jašče adna pryčyna padumać, acanić minułyja hady, uspomnić, chto stajaŭ la vytokaŭ. Azirajučysia na historyju, kali Uładzimir abiraŭ pravasłaŭje hałoŭnaj vieraj našaha narodu, jon abraŭ šlach, jaki staŭ šlacham prahresu i cyvilizacyi».
Uspomniŭšy pra moładź, mitrapalit skazaŭ, što carkva musić zrabić usio, kab taja ŭspryniała i zachavała duchoŭna-maralnyja kaštoŭnaści.
Ale na hetym šlachu, skazaŭ jon, jość pieraškody.
«Siońnia sprabujuć našamu narodu, asabliva moładzi, naviazać novyja idei, jakija źniščajuć naš unutrany stan i žyćcio našaha narodu — heta nieapahanstva, jakoje mocna pranikaje ŭ našaje žyćcio. Heta ŭsiodazvolenaść na niejkich «dobraprystojnych» padstavach — niejkaj svabodzie słova, svabodzie dziejańniaŭ. Ale heta ŭsio nakiravana, kab raschistać našyja staradaŭnija ŭstoi i kaštoŭnaści», — pierakanany mitrapalit Pavieł.
Hetuju ž ideju ŭ svajoj pramovie padtrymaŭ i jepiskap Barysaŭski i Marjinahorski Vieniamin, zajaviŭšy, što pierajmańnie Zachadu nabyvaje karykaturny charaktar u vyhladzie śviatkavańnia Chełoŭina i Dnia śviatoha Valancina.
«Na Zachadzie vidavočny duchoŭny kryzis, — razyšoŭsia jepiskap Vieniamin, — jon vyklikany adychodam ad žyvoj chryścijanskaj viery».
Pryčynu biezduchoŭnaści jepiskap ubačyŭ u «siekularnym śvietapohladzie», jaki pahražaje taksama i Biełarusi.
«Nievytłumačalnyja rečy adbyvajucca ŭ sučasnaj adukacyi, — praciahvaŭ jepiskap, — siońnia my bačym, što zadača atrymańnia viedaŭ usio bolš adšturchoŭvaje na druhi płan duchoŭna-maralnaje vychavańnie. I hetyja niehatyŭnyja tendencyi my možam spynić tolki supolnymi namahańniami».
Pavodle jepiskapa Vieniamina, užo stvoranaja narmatyŭnaja baza, jakaja dazvolić carkvie i ŭstanovam adukacyi roznaha ŭzroŭniu pierajści ad razavych mierapryjemstvaŭ da sistemnaj pracy.
Naprykancy svajho vystupu jepiskap nahadaŭ, što ŭ svoj čas «ruskaja pravasłaŭnaja kultura» padaryła śvietu hienijalnyja kulturnyja tvory. Ale ž siońnia, maŭlaŭ, u hramadstvie daminuje pradukcyja masavaj kultury, raźličanaja na «niedalokaha» spažyŭca.
«Novyja pavievy — prajekt zachodnich ideołahaŭ», — padrymaŭ jepiskapa Vienijamina mitrapalit Pavieł.
Paśla za kafiedru staŭ protaijerej Siarhiej Hardun, zahadčyk kafiedry bibleistyki Instytuta teałohii BDU, prafiesar Minskaj duchoŭnaj akademii, kandydat bahasłoŭja.
«Siońnia nacyjanalnaja śviadomaść inšaja, čym była sto hadoŭ tamu, — kazaŭ prataijerej, — bolšaść z nas upeŭniena skaža: my – biełarusy. Ale ci hatovaja taja bolšaść z usioj pierakananaściu siońnia paŭtaryć słovy Bahdanoviča, što my — narod ruskaha koraniu? Ci ŭsie my ŭśviedamlajem svoj hłybinny ruski korań? Heta istotnaje pytańnie, bo mienavita ŭ staražytnaruskaj dziaržavie, u Kijeŭskaj Rusi, byŭ pakładzieny padmurak, na jakim paźniej zbudavałasia biełaruskaja narodnaść, a jašče paźniej — biełaruski narod».
Siarhiej Hardun śćviardžaŭ, što praces farmiravańnia biełarusaŭ adbyvaŭsia pad upłyvam pravasłaŭja, bo jano dazvalała słužby na carkoŭnasłavianskaj movie, u toj čas jak kataliki zmušali ŭsich da łaciny.
Ajciec Siarhiej Hardun dapuściŭ i krytyku katalikoŭ.
«U «łaciny» šmatlikija adstupleńni: skažeńnie simvała viery, indulhiencyi, užyvańnie soli pry chryščeńni, — cytavaŭ Vialebnaha Fieadosija Hardun, — Fieadosij kazaŭ, što treba być viernym, treba być hatovym pamierci za vieru i aścierahacca roznaj inšaviernaj prapahandy».
«Kali tabie skažuć, što tuju ci inšuju vieru daŭ Boh, ty adkazvaj — chiba Boh dvajavierny? Adzin Boh, adna viera, adno chryščeńnie», — znoŭ cytatami kazaŭ prataijerej.
Jon nazvaŭ katalikoŭ adkaznymi za straty niekatorych śviatyniaŭ, źviazanych ź Jefrasińniaj Połackaj (ikony dy inšaje, havorka pra Kryž nie viałasia).
Asobna prataijerej zasiarodziŭsia na krytycy Unii — hetaja sprava zaniała bolšuju častku jahonaj pramovy.
«Nivodnaha chrama ŭ honar biełaruskich śviatych za ŭnijactvam nie zbudavali», — kazaŭ prataijerej.
Aburaje jaho toje, što va ŭnijacki miesiacasłoŭ uniesiena śviatkavańnie pamiaci Iasafata Kunceviča (unijacki jepiskap, zabity pravasłaŭnymi ŭ Viciebsku i kananizavany katalickaj carkvoj).
«Kaščunstva, što tam [va ŭnijataŭ] słužba Kunceviču pryznačanaja na dva ŭzroŭni vyšej, čym Uładzimiru [Kijeŭskamu])», — aburaŭsia protaijerej.
Prafiesar Hardun apielavaŭ da Mialecija Smatryckaha, taho pieryjadu, pakul Smatrycki jašče nie pierajšoŭ u Uniju.
«Unijactva mieła na mecie denacyjanalizacyju biełarusaŭ, ich apalačvańnie i akataličvańnie», — cytatami kazaŭ prataijerej Hardun.
U toj ža čas jon vysoka aceńvaŭ časy panavańnia Rasijskaj impieryi na biełaruskich ziemlach.
«Ab pracesie rusifikacyi mnohija sučasnyja aŭtary pišuć z abureńniem — darma. Treba vyrazna rastłumačyć dzieciam u školnych padručnikach, što ruskaja mova uvodziłasia ŭ jakaści aficyjnaj nie zamiest biełaruskaj movy (jakaja tady jašče nie sfarmiravała litaraturnuju normu) a zamiest polskaj», — kazaŭ protaijerej.
Naprykancy svajoj pramovy Siarhiej Hardun pracytavaŭ historyka-zachodnierusista Jakava Traščanka, što «kali b na hetaj ziamli nie było pravasłaŭja, to nie było b i biełarusaŭ».
