Stefan Eryksan pravioŭ u Biełarusi siem hod razam z žonkaj i dziećmi. Byŭ pieršym kiraŭnikom dyplamatyčnaha pradstaŭnictva Švecyi. Vyvučyŭ biełaruskuju movu lepš za mnohich biełarusaŭ, pasiabravaŭ ź piśmieńnikami, paetami i muzykami i paśpieŭ zavajavać luboŭ hramady.
Kali ŭ 2012 hodzie biełaruskija ŭłady vyrašyli nie praciahvać Eryksanu dyplamatyčnuju akredytacyju, heta aznačała vyhnańnie. Ciapier Stefan Eryksan — nobeleŭski ataše sioletniaj laŭreatki Śviatłany Aleksijevič. Jon adkazny za jaje znachodžańnie ŭ Stakholmie, paŭsiul supravadžaje jaje i, jak vyhladaje, nadzvyčaj ščaślivy svajoj pasadaj.
«Ja ŭpeŭnieny, što Biełaruś šmat čaho moža prapanavać Eŭropie. Ale hałoŭnaje, kab biełarusy sami canili svajo», — kaža Stefan ŭ interviju Svabodzie ŭ adnym z pakojaŭ «Hrand-atelu» ŭ centry Stakholma, dzie žyvuć nobeleŭskija laŭreaty.
— Vy, vidać, užo nia dziviciesia, kali vas nazyvajuć «ambasadaram biełaruskaj kultury» ŭ Eŭropie, a paśla taho, jak Śviatłana Aleksijevič atrymała Nobeleŭskuju premiju, to i ŭ śviecie. Ale našaje pieršaje pytańnie ŭsio ž pra nobeleŭskuju laŭreatku, jakuju vy supravadžajecie na praciahu Nobeleŭskaha tydnia ŭ Stakholmie. Jak Śviatłana praviała hetyja dni?
— Vy prysutničali z samaha pačatku, navat prylacieli razam ź joju. Faktyčna ŭsio, dumaju, bačyli. Kaniečnie, prahrama davoli ciažkaja, bo šmat žurnalistaŭ chočuć sustrakacca. Siońnia była pres-kanferencyja. Ale ja dumaju, što spadarynia Śviatłana znachodzić siły, kab heta pravieści. Kaniečnie, heta dla jaje vialikaja padzieja, jak i dla nas usich, chto prymaje ŭ hetym udzieł.
— Viadomaja aficyjnaja prahrama, ale aproč jaje chtości vykazaŭ žadańnie asabista sustrecca sa Śviatłanaj?
— U prahramie jość abaviazkovaja častka — heta ŭznaharodžańnie, śviatočnaja viačera paśla jaje, taksama budzie viačera ŭ Karaleŭskim pałacy. Heta samaje hałoŭnaje, ale spadarynia Śviatłana pahadziłasia jašče na niekatoryja punkty ŭ prahramie. U paniadziełak adbudziecca razmova ź ministram zamiežnych spraŭ Švecyi Marhot Valstrem. Da hetaj padziei vialikaja cikavaść.
Budzie taksama naviedvańnie škoły ŭ našych pryharadach, jakoje tradycyjna prapanujecca ŭsim laŭreatam pa litaratury. Kaniečnie adbyvajucca asabistyja sustrečy ź ludźmi, jakija blizka znajomyja sa Śviatłanaj. Heta jaje vydaviectva, naprykład, fatohraf Maryja Sioderberh (arhanizatarka dzion biełaruska-švedzkaj kultury ŭ Biełarusi — RS.). Heta tyja ludzi, jakija šmat hadoŭ ź joj pracujuć.
— Voś kali kazać pra šmat hadoŭ, to badaj nie sakret, što Švecyi možna prypisać hałoŭnuju zasłuhu ŭ tym, što Śviatłana atrymała Nobeleŭskuju premiju. Tut varta zhadać namahańni Švedzkaha PEN-centra, jaki naminoŭvaŭ Śviatłanu na premiju, i ŭsich tych ludziej, jakija byli pobač. Vy mahli b raspavieści, jak heta adbyvałasia, kolki hod zaniało, chto ŭ hetym udzielničaŭ?
— Pierš za ŭsio heta zasłuha Śviatłany, bo heta jaje tvory atrymali ŭvahu Nobeleŭskaha kamitetu. U śviecie šmat prystojnych litarataraŭ, i navat Švedzkaja akademija nia moža čytać usio, što pišacca. I šmat zaležyć ad taho, što dastupna na movach, na jakich čytajuć u Švedzkaj akademii. Usich pieraličyć ciažka. Kaniečnie, heta vydaviectva i ahient Śviatłany. Jaje knihi davoli rana vyjšli pa-švedzku i vyklikali vialiki intares u švedzkich čytačoŭ. Heta zrabiła adno maleńkaje vydaviectva «Erzac». Ich zasłuha šmat u čym, bo jany vieryli, što heta prystojnaja litaratura, što treba jaje pierakładać, i vydali ŭsie piać knih utopii pra «čyrvonaha čałavieka».
Taksama Śviatłana dva, kali nie pamylajusia, hady žyła ŭ Hioteborhu. Tady taksama skłaliłsia dobryja adnosiny sa Švecyjaj. Vy taksama viedajecie, što raźvivalisia litaraturnyja stasunki. Pryjaždžała šmat švedzkich litarataraŭ u Biełaruś. Maryja Sioderberh, u tym liku, arhanizoŭvała vandroŭki. Pryjaždžała ŭ Biełaruś siabra Švedzkaj akademii Kataryna Frostensan.
Tut ciažka kazać, što było samym hałoŭnym. Naturalna, u asnovie hetaj premii jakasnaja litaratura, i heta najpierš zasłuha Śviatłany.
— Na płoščy pierad Nobeleŭskim muzejem ja pytałasia ludziej, ci viedajuć jany Śviatłanu Aleksijevič. I pieršy litaralna chłapiec adkazaŭ mnie «tak, ja čytaŭ dźvie jaje knihi pa-švedzku». Ja była vielmi ŭražanaja, bo kali z takim pytańniem vychodziš na vulicy Miensku, redka sustrenieš čałavieka, jaki cełyja dźvie knihi Aleksijevič pračytaŭ. Ci staŭleńnie da tvoraŭ Aleksijevič i da jaje postaci ŭ Švecyi adroźnivajecca ad taho, jak, jak vam padajecca, da jaje staviacca ŭ Biełarusi.
— Sapraŭdy, u Švecyi šmat ludziej čytali jaje knihi. Nia kožny hod byvaje tak, što abviaščajuć nobeleŭskaha laŭreata pa litaratury, i ludzi viedajuć, chto heta. Ale sioleta tak. U tym liku ministar zamiežnych spraŭ tamu i zachacieła pravieści razmovu sa Śviatłanaj, bo pračytała jaje knihi. Nielha skazać, što heta masava, ale šmat ludziej, jakija cikavicca litaraturaj, znajomiacca ź jaje tvorami.
Tyja balučyja temy, pra jakija piša Śviatłana, dla nas trochi na adlehłaści. Biełarusy, byłyja žychary Savieckaha sajuza, pieražyli heta bolš, čym my. Ale ŭsio roŭna pracesy, pra jakija raspaviadaje Śviatłana, akazvajucca vielmi važnymi i dla našych ludziej. Jany nas kranajuć. Našaja kraina prajšła inšy šlach. «Čyrvonaha čałavieka» da takoj stupieni my nia mieli. Ale padobnyja tendencyi byli. Tamu, dumaju, toje, pra što Śviatłana piša, dla nas źjaŭlajecca vielmi aktualnym.
— Ci jość u vas tłumačeńnie, čamu biełaruskaja ŭłada zaniała pazycyju ihnaravańnia nobeleŭskaj laŭreatki i samoha faktu nadańnia joj premii?
— Ja badaj nia toj čałaviek, jaki moža adkazać na hetaje pytańnie. Viedaju, što bolšaść biełarusaŭ uspryniali navinu pra premiju Śviatłany vielmi stanoŭča. Heta stała dla ludziej sapraŭdnaj padziejaj. Kaniečnie, usim, asabliva ŭ našyja časy, patrebnyja dobryja naviny. Dla luboj krainy heta vialikaja padzieja. Ludzi ciešacca hetaj navinie. Mianie heta taksama vielmi raduje.
— Šmat kažuć pra toje, što Nobeleŭskaja premija dla biełaruskaj aŭtarki — heta šaniec dla ŭsiaho śvietu, i dla biełarusaŭ najpierš, pahladzieć na Biełaruś pa-novamu. Pierastać być «apošniaj dyktaturaj Eŭropy», jakoj my volaju losu ŭžo navat i pierastali być, a stać krainaj Nobeleŭskaha laŭreata. Ci źmienicca paśla hetaha staŭleńnie da Biełarusi ŭ śviecie?
— Pierš za ŭsio heta vielmi važny momant dla samich biełarusaŭ. Dla mianie hetaja ŭznaharoda — dokaz taho, što Biełaruś źjaŭlajecca častkaj Eŭropy i astatniaha śvietu. Što toje, što adbyvałasia i adbyvajecca ŭ Biełarusi, heta cikava i važna. Heta krok zbližeńnia Biełarusi z astatnim śvietam. Bo ŭ čymści padziei ŭ Biełarusi raźvivalisia trochi izalavana.
Ja mahu tolki kazać pra Švecyju. Kaniečnie, byli ludzi, jakija dobra viedali pra Biełaruś. Mabyć, u Švecyi navat bolš, čym u siaredniaj eŭrapiejskaj krainie. Ale naturalna hetaja padzieja pašyryć viadomaść nia tolki Śviatłany Aleksijevič. Taksama ludzi buduć bolš viedać pra krainu Biełaruś. Heta sapraŭdy šaniec dla krainy stać eŭrapiejskaj.
— Jak vy praviali hetyja try hady i jak vam udałosia nia toje što nie zabycca, a navat udaskanalić biełaruskuju movu?
— Ja nikudy nie padzieŭsia. Praciahvaju pracavać u švedzkim MZS. Užo nie naŭprost pa biełaruskim nakirunku. Ale siem hadoŭ žyćcia — heta davoli šmat. Tamu intares da taho, što adbyvajecca ŭ Biełarusi, u mianie zachavaŭsia. Dziakujučy Fejsbuku i inšym sacmedyjam možna, tak skazać, być častkaj padziejaŭ, navat kali znachodziśsia za miažoj.
A z movaj tak atrymlivajecca, što šmat biełarusaŭ pryjaždžajuć siudy. Kali nia kožny tydzień, to kožny miesiac ja maju radaść sustrakacca ź biełaruskimi znajomymi, siabrami. Takim čynam imknusia padtrymlivać movu na ŭzroŭni.
— Ci vy nie trymajecie kryŭdy na Biełaruś za toje, što vam daviałosia pakinuć jaje suprać voli?
— Viedajecie, ja nie złapamiatny. Pa-rasiejsku jość takaja prykazka «na obižiennych vodu voziat». Ja da kanca tak i nie zrazumieŭ, pra kaho tak havorać, ale mnie padabajecca. Tamu ja redka kryŭduju.
Ja kali daviedaŭsia pra ŭznaharodu z pramoha efiru na pačatku kastryčnika, to zakryčeŭ navat tak, što kalehi padumali, što niešta adbyłosia. Dla mianie asabista vielmi pryjemna, što ja mahu prynieści karyść ciapier spadaryni Śviatłanie u jakaści nobeleŭskaha ataše. Skłałasia takaja tradycyja, što švedzki MZS pradstaŭlaje nobeleŭskamu kamitetu dyplamataŭ, jakija supravadžajuć laŭreataŭ padčas Nobeleŭskaha tydnia. Ščyra kažučy ja spačatku padumaŭ, što, moža, nia varta. Ale kalehi pierakanali, što treba abaviazkova prasicca na takoje zadańnie. Zaraz ja nie škaduju, a dla mianie heta vialiki honar, što ja mahu być karysny dla Śviatłany padčas jaje znachodžańnia tut u Švecyi.
