Pavažanaje spadarstva! Sardečna vitajem u Švedzkaj akademii!
Heta było ŭžo dva miesiacy tamu, na pačatku kastryčnika, mienavita tut, u Biržavoj zali. Vialikaja čarada žurnalistaŭ sabrałasia pierad pieršaj hadzinaj papaŭdni, kab daviedacca, chto atrymaje premiju. Ja adčyniła dźviery, uzyšła na podyjum i niejkuju chvilinu stajała moŭčki. A tady ja pačała havaryć. I kali ja pramoviła słova «biełaruskaja», zała vybuchnuła radaściu.
Zrazumieła, usie chacieli daviedacca bolej pra sioletniuju laŭreatku Nobeleŭskaj premii ŭ litaratury, Śviatłanu Aleksijevič. Dzie jana naradziłasia? Dzie jana vyrasła? Što jana takoha napisała? Z čaho było pačać? Ci jana sapraŭdy žurnalistka, i kali tak — to jakoj, moža, niejkaha novaha typu? Ci moža jana pradstaŭlaje novy typ litaratury faktu? Ja chadziła ad adnaho žurnalista da druhoha, tryccać sekundaŭ tut, try chviliny tam, i pryblizna praz try hadziny impreza skončyłasia.
Tym časam ja nie pierastavała dumać pra vialikija pytańni, jakija pamału źbiralisia za maleńkimi. Nichto ŭ mianie pra ich nie spytaŭsia. Vialikija pytańni datyčać Čyrvonaha čałavieka, uźlotu i padzieńnia savieckaha čałavieka. A za hetymi pytańniami ŭźnikali jašče bolšyja. Čamu nas naahuł pavinna chvalavać historyja pra ŭźlot i padzieńnie Čyrvonaha čałavieka? Bo ž jahonaja imperyja źnikła. Vialiki eksperyment, daŭžynioju ŭ siem dziesiacihodździaŭ, byŭ pachavany. A Čyrvonaha čałavieka pastupova pačaŭ zamianiać inšy čałaviek, čyjo imia my jašče j nia viedajem. Ci nam jaho nie chapaje? Abo chutčej: čamu jon musić nas chvalavać?
Aleksijevič pastaviła pierad saboj zadaču kantaktavać ź ludźmi. Kantaktavać, kab pačuć, što jany majuć joj raskazać, i jana choča heta zrabić, pakul jašče nia pozna.
Aprača taho tut zaŭsiody havorka išła pra ludziej, pra jakich historyja naahuł nie daviedałasia b, kali b jany vypadkova nia trapilisia Aleksijevič, kali b nia stałasia tak, što jana vyrašyła napisać pra historyju žančyn u Druhoj suśvietnaj vajnie, pra ŭsich tych žančyn, ceły miljon, jakija dobraachvotna pajšli na vajnu. Što my pra ich viedali? — I kali ja skažu vam, što dva miljony rasiejskamoŭnych kupili hetuju knihu, vy možacie być upeŭnienyja, što navat tam ludzi asabliva nia viedali pra hetych savieckich udzielnic vajny. U vajnu jany byli saninstruktarkami, snajperkami, artylerystkami, zenitčycami, sapiorkami, lotčycami… Ciapier jany finansistki, labaratornyja asystentki, ekskursavodki, nastaŭnicy… Aficyjnaja versija Druhoj suśvietnaj vajny była takoj, jakoju chacieŭ jaje bačyć saviecki čałaviek. Aleksijevič pakazała, jak jano sapraŭdy było. I heta byvaje ciažka ŭsprymać.
A što my viedali pra dziaciej usich tych darosłych, mužčyn i žančyn, jakija pajšli na vajnu? Abo pra ŭsio toje mnostva sałdataŭ, jakija vypravilisia na dziesiacihadovuju vajnu z Afhanistanam? Abo pra ŭsich tych, chto viarnuŭsia ŭ Čarnobyl praź dziesiać hadoŭ paśla katastrofy, časta va ŭmovach śmiarotnaj niebiaśpieki, kab žyć dalej? Abo pra ŭsich tych ludziej, usich tych homo sovieticus'aŭ, jakich vykinuła na bierah, kali skončyŭsia Saviecki Sajuz, pra adnych napačatku razhublenych, druhich napałochanych, inšych nastrojenych skieptyčna. Niekatoryja ź ich nadalej vierać u homo sovieticus'a, inšyja ŭžo daŭno pierastali.
My majem pierad saboj padsumavańnie tych katastrofaŭ, jakija nakłali adbitak na žyćcio Čyrvonaha čałavieka, ad revalucyi 1917 hodu da kalapsu savieckaha kamunizmu.
Tvorčaść Aleksijevič treba razhladać z padvojnaj perspektyvy.
Z adnaho boku, jana chacieła skazać niešta pra Čyrvonaha čałavieka, pra ŭvieś toj dośvied, jaki zrabiŭ jaho takim, jakim jon jość. Z druhoha boku, jana chacieła pačakać, pakul pačnie vyjaŭlacca sapraŭdny čałaviečy dośvied, nie zakranuty štampami i pierakručanymi versijami historyi. Niedzie tut my pačynajem nabližacca da klučavoha momantu.
Joj patrebnyja katastrofy, joj taksama patrebnyja emocyi. Kali b katastrofy byli tolki instrumentam, joj chapiła b adnoj, hetaha było b dastatkova. I kali b pačućci, jakija jana vyšukvała, byli banalnyja, dyk i tut było b dastatkova adnoj knihi. Katastrofy pakazvajuć šlach, jak i pačućci, choć kožny raz u inšym kirunku.
Ja zadumvajusia nad knihaj «U vajny nie žanočaje abličča». U jaje vialikaja pieravaha: jana razhladaje histaryčny dośvied, pieražyty ŭžo ŭ dalokim ad nas časie, i tamu nam zdajecca, što my viedajem pra jaho šmat. Ale ŭžo tolki pačaŭšy čytać hetuju knihu, pačynaješ razumieć, što tut ciabie čakaje niešta novaje. Pa-pieršaje, što ceły miljon žančyn dobraachvotna pajšli na vajnu, jakaja zvałasia Vialikaj ajčynnaj. Pa-druhoje, što hety žanočy ŭdzieł pryčyniŭsia da źmieny va ŭsprymańni vajny. I pa-treciaje, što hetyja ŭdzielnicy i ich dośvied paśla byli prynižanyja: mužčynaŭ uschvalali jak hierojaŭ, a žančynam nie zastałosia ničoha. Ich nie ŭsprymali surjozna. Paśla vajny ličyłasia, što jany byli kurvami i stavilisia da ich adpaviedna.
Kali źjaviłasia Aleksijevič — tady ad kanca vajny minuła hadoŭ tryccać piać — kali źjaviłasia Aleksijevič i zachacieła daviedacca, jak usio ŭłasna kažučy było, jana sustrakała časam pavahu, časam niedavier. Ale patrabavałasia jašče šmat hadzin addanaj pracy. Jana słuchała adzin raz, dva, try, časta i bolej — pakul narešcie nie prychodziŭ toj čaroŭny momant, kali čałaviek raskryvaŭ zaviesy tajamnicy i raskazvaŭ, što adčuvaješ, kali pieršy raz zabivaješ čałavieka, kali bačyš, jak tvoj siabar padaje, prabity varožaj kulaj, kali chodziš u botach na šmat pamieraŭ bolšych i ciahaješ na sabie paranienyja cieły, kali pry hetym sočyš za fryzuraj, zavivaješ vałasy, kali stralaješ trapniej za mužčyn… Usie heta, što zastałosia daloka ŭ minułym časie, Aleksijevič padaje nam u hołym i pry hetym šmathałosym apisańni.
Chto b moh heta zrabić? Aleksijevič addała svajoj tvorčaści amal sorak hadoŭ. Jana sama nazyvaje svaich papiarednikaŭ. Heta i vialiki biełaruski piśmieńnik Aleś Adamovič (1927-1994), jaki razam z kalehami apisaŭ Leninhrad časoŭ blakady padčas Druhoj suśvietnaj vajny, blakady, jakaja dla kašmarnaha mnostva ludziej skončyłasia hałodnaj śmierciu — hoład byŭ spryčynieny voraham. Heta i medsiastra-piśmieńnica Sofja Fiadorčanka, jakaja šmat hadoŭ raniej, padčas Pieršaj suśvietnaj vajny, apynułasia na froncie i apisała toje, što kazali adno adnamu rasiejskija sałdaty, kali dumali, što ich nichto nia čuje — jany nia viedali, što za śpinaj u ich medsiastra, biezymiennaja i zaniataja svaimi spravami, nasamreč siadzić, słuchaje i zapisvaje toje, što joj udajecca pačuć. Tak što, viadoma, papiaredniki byli. Kali troški pašyryć perspektyvu, my zaŭvažym i takich historykaŭ, jak amerykaniec Stads Terkieł, jaki pamior 96-hadovym usiaho niekalki hadoŭ tamu i jaki ličycca adnym z pačynalnikaŭ taho, što my ciapier nazyvajem oral history, vusnaja historyja.
Aleksijevič sama stavicca da Adamoviča z hłybokaj pavahaj i nieadnojčy adznačała jahonuju važnaść dla jaje prajektu. Ale jana — i ja padazraju, što jana sama nie pahodzicca z hetym — zrabiła niekalki krokaŭ dalej.
Jana choča razmaŭlać ź ludźmi, i ja ŭkładvaju ŭ hetyja słovy samy hłyboki i šyroki sens. Jana lubić słova žyvych ludziej, usio toje, što źnikaje, kali taho surazmoŭcy ŭžo bolš niama. Jana nia choča mieć spravy z fatahrafijami, dziońnikami, listami, hazetami, miescami. Jana choča mieć spravy tolki z słovam čałavieka, i tamu jana viartajecca. I nia tolki heta: jana adkidaje ŭsio lišniaje i pakidaje tolki jadro, sarcavinu. Jana ničoha nie dadaje. Jana adnimaje. My daviedvajemsia, jak čałavieka zavuć, kolki jamu hadoŭ, čym jon zajmajecca — ale aprača hetaha bolš amal ničoha. I tak my ŭrešcie majem pierad saboj charavy tvor, dzie paasobnyja hałasy złučany pamiž saboju. Voś u čym najbolšaje dasiahnieńnie Aleksijevič.
Ale pierad piśmieńnikam zastajecca vialikaje pytańnie histaryčnaha dośviedu čałavieka. Čamu nas heta pavinna chvalavać? Aleksijevič daśledavała adnu katastrofu za druhoj. Jana acaniła Druhuju suśvietnuju vajnu z perspektyvy žančyn, jakija ŭ joj udzielničali. Jana daśledavała, jak vajnu ŭ Afhanistanie pieražyli mužčyny i ichnyja maci. Jana napisała pra žachlivuju Čarnobylskuju katastrofu i jak jana paŭpłyvała na tych, chto viarnuŭsia ŭ Zonu praź dziesiać hadoŭ. I jana prasačyła za ŭsimi tymi ludźmi, jakija, tak abo inačaj, pieražyli padzieńnie savieckaha kamunizmu. Usio heta — histaryčnyja katastrofy. Nivodzin čałaviek nie zastajecca paśla ich ceły i zdarovy, ničoha bolš nia budzie takim, jak było raniej.
Čamu nam heta treba? Tamu, što Aleksijevič raskazvaje niešta pra nas samich, pra ludziej, jakimi my, mahčyma, jość abo mahli b być, pra nas — ludziej, jakija stajać na krai historyi.
Jana raskazvaje pra historyju pačućcia, jakoje ŭščylniajecca ŭ vyniku adnoj katastrofy za druhoj, pra ceły rehistar pačućciaŭ čałavieka, jaki pakutuje, i asabliva pra luboŭ, pra rospačnuju luboŭ da tych, chto niekali byŭ pobač z nami, da dziaciej, jakich my stracili, da muža ci žonki, da baćkoŭ, pra paranienuju luboŭ da ŭsich ludziej, jakich bolš z nami niama.
Jana raskazvaje taksama pra inšuju luboŭ, pra rospačnuju luboŭ da radzimy, luboŭ, jakuju my, mahčyma, chacieli b usprymać jak dar ź inšych časoŭ, ale jakaja, mahčyma, zusim nia jość hetym, pra pačućcio, jakoje bolš, čym niešta inšaje, kaža nam niešta pra patrabavańnie radzimy da nas: nie pytajsia, što kraina moža patrabavać ad ciabie, pytajsia, što ty možaš zrabić dla svajoj krainy. I mienavita tut, u paranienaj lubovi da radzimy, Aleksijevič taksama znachodzić svaich sučaśnikaŭ, usich tych ludziej, jakija tak doŭha žyli ŭ spadziavańni na inšuju, lepšuju krainu.
