Raniej biełarusy žyli nadzvyčaj ekałahična, choć i nie viedali takoha słova. Tradycyjnymi dla Biełarusi byli draŭlanyja i sałamianyja dachi — rabilisia z taho, što było pad rukoj. Paźniej pryjšoŭ škodny šyfier, a sałoma na dachu ŭžo vyhladała biedna. Siońnia ludzi pastupova viartajucca da starych technik kryćcia dachu naturalnymi materyjałami — sałomaj, čarotam, drevam. Tolki zaraz dazvolić sabie naturalny dach mohuć zbolšaha zabiaśpiečanyja biełarusy.
Ci moža ekabudaŭnictva być bolš tannym, nakolki pašyrajecca praktyka kryćcia dachu drevam i čarotam, jak narychtoŭvajuć materyjał, my raspytali ŭładalnicu fiermierskaj haspadarki «Chilaki» Volhu Sałamienik.
Navučyli polskija majstry, a dapamahajuć adnaviaskoŭcy
Dziesiać hadoŭ tamu Volha paznajomiłasia ŭ Polščy z technałohijaj kryćcia dachaŭ z naturalnych materyjałaŭ — čarot, dranka, honta. Pakolki ŭ Biełarusi takoha nie było, jana vyrašyła naładzić vytvorčaść na radzimie. Pačynali z vučoby svaich majstroŭ. Achvotnych doŭha šukać nie daviałosia: vykazali žadańnie miascovyja chłopcy. Vučyli ich polskija ŭmielcy. Praktykavalisia na strasie Volzinaha staroha dziedavaha doma.
— Kali my pačali vučycca, pryjšoŭ stareńki dziadok z kijem. Pahladzieŭ, paplavaŭsia. Pytajusia ŭ jaho, u čym sprava. Raskazvaje, što žyŭ u hetaj chacie jaho siabar. Dziedu skazali, što tut «krasatu robiać». Pryjšoŭ pahladzieć ažno za try kiłamietry. «A ŭ vas, — kaža dzied, — navat hrošaj na šyfier niama, čarotam kryjecie». Ja tady vielmi zasmuciłasia. Padumała, ci vartuju spravu rablu. Voś taki pačatak našaj pracy byŭ, — uzhadvaje Volha.
Kryćcio drankaj
U asnoŭnym majstrami pracujuć mužčyny, jakija mieli dośvied drevaapracoŭčaj pracy. Na dadzieny momant u haspadarcy pracujuć ahułam dzieviać čałaviek, ale nie ŭsie robiać dachi. Bolšaść zaniataja na stankach pa vyrabie dranki, ščapy i placieńni čarotavych i łazovych mataŭ.
Dla kryćcia strachi dastatkova adnaho majstra i dvuch pamočnikaŭ. Na sartyroŭku čarotu chodziać žančyny. Letam ich bolš, bo zimoju niama dzie raźmiaścicca, nie chapaje pamiaškańnia.
Nie možaš kupić — vučysia rabić sam
Nie kožny moža dazvolić sabie dach z naturalnych materyjałaŭ, bo heta dastatkova doraha. Tamu ŭ haspadarcy prapanujuć navučańnie. Spačatku čałaviek, jaki žadaje avałodać majsterstvam kryćcia dachaŭ, vučycca na praciahu tydnia. Majstar hladzić, ci atrymlivajecca. Kali ŭsio dobra, žadajučy praciahvaje vučycca i navat atrymlivaje hrošy za pracu. Kali čałaviek nie maje zdolnaściej da takoj spravy, ź im raźvitvajucca, kab nie tracić daremna čas.
Čarotavy dach
Pa słovach Volhi, navučańnie karystajecca vialikaj papularnaściu. Zaraz modnyja ekadamy i ekapasieliščy. Vučylisia ŭ ich dvoje chłopcaŭ z ekapasielišča pad Minskam. Źviartaŭsia za kansultacyjaj małady dyzajnier sa stalicy. Sam budavaŭ dom, vučyŭsia ŭ ich rabić dach sa ščapy, fasad doma taksama joju abšyŭ.
Honta — dachavy materyjał u vyhladzie draŭlanych płaścin, moža być špuntavanaj i niešpuntavanaj (dranka).
Płaścina špuntavanaj honty maje siačeńnie klinam (adna bakavina šyrejšaja, supraćlehłaja — vuziejšaja), u šyrokaj bakavinie robicca paz. Honty ŭ kožnym šerahu zavodziacca vuzkimi bakami ŭ pazy sumiežnych hontaŭ i prybivajucca ŭviersie i ŭnizie da łataŭ ćvikami.
Płaścina niešpuntavanaj honty (dranka) maje pramavuholnaje abo linzapadobnaje siačeńnie.
Tonkaja honta (taŭščynioj da 10 mm) pramavuholnaha siačeńnia nazyvajecca ščapoj. (Padrabiaźniej hł. tut abo tut.)
Vyhlad doma z dacham sa ščapy
— Niadaŭna źviarnuŭsia chłopiec, taksama z-pad Minska, jaki nadumaŭ budavać dom z hliny, ale ŭ składzie samana budzie nie sałoma, a čarot. Tamu jamu patrebnyja adkidy ad čarotu (kali my robim maty, stanok abrazaje z dvuch bakoŭ pa 5 sm). Dasłaŭ nam kala 500 miaškoŭ, užo dva miesiacy my dla jaho źbirajem hety materyjał. Spačatku dumali: navošta nam heta patrebna, praściej vykinuć. A potym pryjšli da vysnovy: raz ludzi maładyja, raźvivajucca, majuć žadańnie sprabavać niešta novaje, treba dapamahčy, — raspaviadaje Volha.
Dach, kryty ščapoj
Technałohija padrychtoŭki čarotu i popyt na pradukcyju
Čarot u haspadarcy narychtoŭvajuć sami, taksama kuplajuć u Rasii i Polščy, bo ŭ Biełarusi jaho nie chapaje, masavyja narychtoŭki niepryniatyja. Syravinu nabyvajuć brudnuju, niesartavanuju. Častku jaje pakidajuć na dach. Čarot pavinien mieć hadovy ŭzrost, być tonkim, jak sałoma, kab možna było jaho źbić na strasie, spresavać. Taŭściejšyja ściobły vykarystoŭvajuć dla vytvorčaści mataŭ. Ačyščać čarot nie treba, bo narychtoŭvajecca jon zimoj, paśla taho, jak jaho ačyścić maroz.
— My nikoli nie viedajem, jakaja sałoma ŭ poli. Suchoj ci mokraj jaje ŭkładali ŭ stahi, jakaja kolkaść nasiakomych i hryzunoŭ žyvie ŭ joj. Zaraz modna kazać «ekałahična čystaja sałoma». Adkul joj uziacca ŭ nas? Nie paśpieli pasiejać, jak užo pajšli traktary z chimijaj dla padkormki, apracavali ad pustaziella i parazitaŭ. A čarot na bałocie raście, jaho nichto nie apracoŭvaje nijakaj chimijaj, — tłumačyć Volha pieravahi hetaha materyjału.
Narychtoŭka čarotu minpraud.by
Vialikim popytam karystajucca čarotavyja i łazovyja maty. Bolšaść hetaj pradukcyi idzie ŭ Rasiju. Joju dekarujuć ścieny, padšyvajuć stoli, vykarystoŭvajuć u restaranach abo dla izalacyi niejkaj zony.
— Heta naša asnoŭnaja vytvorčaść, pracujem ledź nie ŭ dźvie źmieny, — pryznajecca Volha. — Dachami zajmajemsia ŭ asnoŭnym u Biełarusi. Z Rasii taksama časta telefanujuć, ale my tudy nie jeździm, bo daloka, treba dumać pra pražyvańnie, charčavańnie. Pakul tut chapaje pracy. Letam telefanujuć biaskonca, ale nie kožny sabie moža dazvolić, tamu mnohija chočuć vučycca.
«Imitacyja čarotavaha dachu — tolki naša vydumka»
Kab bolš papularyzavać dachi z naturalnych materyjałaŭ, u haspadarcy prydumali rabić imitacyju dachu z čarotu.
— Čarotavy dach značna ciažej kłaści, čym draŭlany. Patrebnyja surjoznyja navyki, dy i nie kožny maje hrošy. Imitacyju lohka zrabić samomu, prymacavaŭšy čarotavyja puki stepleram abo samarezam. Darečy, imitacyja — heta tolki naša vydumka. Nidzie ŭ Jeŭropie vy hetaha nie znojdziecie, navat u susiedniaj Polščy, — chvalicca Volha.
Adnak imitacyja nie źjaŭlajecca paŭnavartasnym dacham, jak tradycyjny čarotavy dach. Pad jaho patrebnaja hidraizalacyja, tamu dla doma jaho nielha vykarystoŭvać, chutčej jak dekaracyju dla małych haspadarčych pabudoŭ: altanki, chleŭčyka.
Čarotavy dach nie sastupaje mietałačarapicy
Čarotavy dach nie baicca śniehapadaŭ, navalnic, soncapioku i vietru. Jon absalutna ekałahičny ŭ paraŭnańni z šyfieram, jaki ŭtrymlivaje škodnaje rečyva — aśbiest. Pry pravilnaj układcy čarotavy dach nie paškodziać ni ahoń, ni ŭrahan. Čaho nie skažaš pra dachi, pakrytyja šyfieram abo mietałačarapicaj. Taksama dach z čarotu dazvalaje padtrymlivać stabilnuju tempieraturu: uzimku budzie ciopła, a letam chaładnavata. Taki dach nie patrabuje vientylacyi na haryščy, dadatkovaha ŭciapleńnia. Jon dobra pahłynaje huki (lepš, čym škłavata).
Ź minusaŭ Volha adznačaje vysoki košt. Na kvadratny mietr idzie vielmi šmat materyjału — 10—12 snapoŭ pa 1,5—2 dalary za adzin. Sam materyjał, jaho narychtoŭka (skasić, pierabrać, źviazać) i karpatlivaja praca majstra ciahnuć dadatkovyja vydatki.
Jość i techničny minus. Na lubuju strachu taki dach nie pakładzieš. Na płoskaj strasie jon chutka zhnije, tamu vuhał nachiłu kanstrukcyi pavinien być dastatkova vysokim (nie mienš za 40 hradusaŭ), kab narmalna ściakała vada.
Draŭlany dach — biełaruskaja aŭtentyka
Draŭlany materyjał dla dachaŭ — dranku, hontu i asinavuju ščapu — u haspadarcy robiać sami na śpiecyjalnych stankach. Najbolš papularnyja dachi z asinavaj ščapy.
— Ja dumaju, dla Biełarusi bolš tradycyjny draŭlany dach, — kaža Volha. — Z dranki i ščapy zaŭsiody byli aŭtentyčnyja biełaruskija dachi. Čarot dla kryćcia strech usio ž bolš vykarystoŭvaŭsia va Ukrainie.
Dach z honty
Adnojčy Volha šukała staryja krosny. Joj paraili źviarnucca da babuli ŭ Śvisłackim rajonie. Babula stareńkaja, pad 90 hadoŭ, tamu zaleźci na haryšča pa krosny sama nie mahła, pasłała Volhu.
— Zalezła ja i ŭbačyła strachu, pakrytuju ščapoj, źvierchu šyfier. Mnie ŭžo nie da krosnaŭ było. Paprasiła ŭ babuli dastać kavałačak — a ščapa znutry bialusieńkaja, nie zhniła. Pytajusia, navošta chatu šyfieram zakryli. Babula kaža, što heta jašče jaje baćka zrabiŭ, bo tolki biednyja z draŭlanymi dachami zastavalisia, — raspaviadaje žančyna.
Kali brać Anhliju abo Hałandyju, to ŭ ich zabaroniena kryć stary dom, kali jon byŭ kryty čarotam abo drevam, inšym materyjałam. Kali dach sapsavaŭsia, jon pavinien być pierakryty takim samym materyjałam.
Dranka
Prajekty, realizavanyja haspadarkaj
Najbolš bujny biełaruski prajekt fiermierskaj haspadarki «Chilaki» — rezidencyja Dzieda Maroza ŭ Biełaviežskaj puščy. Pracavali i ŭ Rasii: pastaŭlali materyjał na restaŭracyju staroj carkvy XVIII st. pad Pskovam. Na Haradzienščynie rabili abjekty ŭ Łasośnie i Baranavičach, Skidzieli, Śvisłackim rajonie, kryli 4 ahrasiadziby pad Vaŭkavyskam. Sioleta dachi z naturalnych materyjałaŭ stali zamaŭlać mienš. Kali raniej kožnaj vosieńniu šmat ludziej zapisvałasia ŭ čarhu na viasnu, to ŭ hetym hodzie zamoŭ niama. Pakul haspadarka budzie darablać tyja abjekty, jakija zastalisia niezavieršanymi. Naprykład, majontak u Padarosku. Tam, kali Ministerstva kultury daść dazvoł na restaŭracyjnyja pracy, buduć kryć dach drankaj.
Zdymki z archivu Volhi Sałamienik
