Uzhadajem pieradhistoryju jaho pryniaćcia.
4 krasavika minułaha hoda Saviet Ministraŭ unios na razhlad Pałaty Pradstaŭnikoŭ Nacyjanalnaha Schodu Respubliki Biełaruś Prajekt Zakona «Ab Praviłach biełaruskaj arfahrafii i punktuacyi». U traŭni Prajekt byŭ źmieščany na Nacyjanalnym pravavym internet‑partale Respubliki Biełaruś u kampjuternym banku dadzienych prajektaŭ zakonaŭ Respubliki Biełaruś, a 13 žniŭnia — na sajcie Ministerstva adukacyi.
Prajekt praduhledžvaŭ uniasieńnie cełaha šerahu źmienaŭ u isny pravapis. Adnak źmianieńnie pravapisnaha standartu źjaŭlajecca nadzvyčajnaj mieraj, jakaja patrabuje surjoznaha abhruntavańnia. Papiaredniaje aznajamleńnie sa źmiestam Prajekta dało padstavy sumniavacca ŭ metazhodnaści prapanavanych u im źmienaŭ. Dy i samo źjaŭleńnie takoha dakumienta vyhladaje niesvoječasovym.
Z nahody pryniaćcia zakona 30 žniŭnia 2007 hoda adbyłosia pasiadžeńnie sakrataryjata TBM, na jakim było vyrašana, što nieabchodnym źjaŭlajecca praviadzieńnie šyrokaha hramadskaha abmierkavańnia Prajekta Zakona, apublikavańnie jaho ŭ dziaržaŭnych ŚMI, praviadzieńnie kruhłaha stała z udziełam śpiecyjalistaŭ, navukoŭcaŭ, vykładčykaŭ vyšejšych i siarednich navučalnych ustanoŭ, pradstaŭnikoŭ tvorčaj intelihiencyi i šyrokaj hramadskaści, a taksama raspracoŭščykaŭ Prajekta, pradstaŭnikoŭ Savieta Ministraŭ i Ministerstva adukacyi, deputataŭ Pałaty Pradstaŭnikoŭ Nacyjanalnaha Schodu Respubliki Biełaruś.
28 vieraśnia 2007 hoda na siadzibie TBM adbyŭsia «kruhły stoł», pryśviečany abmierkavańniu Prajekta Zakona «Ab praviłach biełaruskaj arfahrafii i punktuacyi». Udzielniki — biełaruskija navukoŭcy, nastaŭniki i žurnalisty — pryniali nastupnuju rezalucyju:
«My kanstatujem, što ŭ Respublicy Biełaruś skłałasia niezdavalniajučaja situacyja z užyvańniem dziaržaŭnaj biełaruskaj movy ŭ roznych śfierach hramadskaha žyćcia. Prapanavany Prajekt Zakona «Ab praviłach biełaruskaj arfahrafii i punktuacyi», na našu dumku, nijakim čynam nie praduhledžvaje palapšeńnia situacyi i nie spryjaje pašyreńniu vykarystańnia dziaržaŭnaj movy tytulnaj nacyi krainy.
Z movaznaŭčaha punktu hledžańnia — na dadzieny momant adsutničajuć pieradumovy dla jakasnaha składańnia novaha arfahrafičnaha zvodu z ulikam sučasnych patrabavańniaŭ linhvistyčnaj navuki: nie raspracavany tearetyčnyja asnovy pravapisnaj kadyfikacyi, nie majuć strohaha akreśleńnia arfaepičnyja normy biełaruskaj litaraturnaj movy; da hetaha času nie stvorana elektronnaja baza biełaruskaj movy.
Ź jurydyčnaha punktu hledžańnia — źviartaje na siabie ŭvahu toje, što praviadzieńnie źmien u pravapisie prapanujecca ŭ formie zakona. U vyniku jaho pryniaćcia hramadzianie, jakija karystajucca biełaruskaj movaj, padvierhnucca dyskryminacyi, bo Prajekt Zakona praduhledžvaje «adzinyja Praviły biełaruskaj arfahrafii i punktuacyi, jakija ŭstanaŭlivajuć adnastajnaść piśmovaj biełaruskaj movy i źjaŭlajucca abaviazkovymi na ŭsioj terytoryi Respubliki Biełaruś»; adnak padobnaje adzinstva i adnastajnaść arfahrafičnych i punktuacyjnych normaŭ nie praduhledžvajecca ŭ adnosinach da inšych moŭ, u tym liku ŭ adnosinach da druhoj dziaržaŭnaj movy Respubliki Biełaruś — ruskaj.
U suviazi z vyšejskazanym my ličym nieabchodnym zrabić nastupnaje:
1) adkłaści pryniaćcie źmien u pravapisie biełaruskaj movy ŭ formie zakona — da adnaŭleńnia realnaha funkcyjanavańnia biełaruskaj movy ŭ asnoŭnych śfierach dziejnaści dziaržavy;
2) apublikavać Prajekt novaj redakcyi Praviłaŭ biełaruskaj arfahrafii i punktuacyi ŭ dziaržaŭnych drukavanych ŚMI;
3) arhanizavać šyrokaje hramadskaje abmierkavańnie Prajekta novaj redakcyi Praviłaŭ;
4) pravieści navukovuju kanfierencyju pa prablemach biełaruskaha pravapisu;
5) pravieści parłamienckija słuchańni pa prablemie pryniaćcia novaj redakcyi Praviłaŭ.»
25 červienia 2008 hoda ŭ haziecie «Źviazda» źjaviŭsia artykuł Ały Mačałavaj «Zakonnyja praviły. Niuansy biełaruskaj arfahrafii i punktuacyi prajšli probu druhim čytańniem». U dadzienym artykule cytujucca słovy staršyni Pastajannaj kamisii Pałaty pradstaŭnikoŭ pa adukacyi, kultury, navucy i navukova‑techničnym prahresie Uładzimira Zdanoviča. Sp. Zdanovič adznačyŭ u pryvatnaści, što siarod asnoŭnych źmianieńniaŭ u pravapis praduhledžvajucca «novyja farmuloŭki praviłaŭ i inšuju sistemu ich hrupiroŭki, pašyreńnie pryncypu akańnia i napisańnia «ŭ» u słovach inšamoŭnaha pachodžańnia, spraščeńnie praviłaŭ pieranosu słoŭ, uparadkavańnie napisańnia vialikaj litary (tak, pavodle słoŭ deputata, ź vialikaj litary buduć pisacca ŭ vypadkach vysokaha stylistyčnaha ŭžyvańnia słovy «Radzima», «Ajčyna», «Čałaviek», «Maci»)».
Adznačajecca taksama, što raspracavanyja praviły nie źniali ŭsie prablemy biełaruskaha pravapisu, a sučasnaja moŭnaja praktyka maje patrebu ŭ bolš strohim vyznačeńni pravapisu kančatkaŭ čaścin movy. U praviłach infarmacyju ab hetym my nie znojdziem, bo heta prablemy nie arfahrafii, a punktuacyi. Takim čynam, isnuje patreba ŭ stvareńni ŭ budučyni asobnaha dakumienta.
Tavarystva biełaruskaj movy adznačaje peŭnyja prahresiŭnyja rysy novaha varyjantu pravapisu. Tak, dobra, što słovy ekzemplar, servis, internet krychu źmianili svajo abličča i pišucca ź litaraj e.
Stanoŭča, što zachoŭvajecca napisańnie «i» paśla prefiksoidaŭ zvyš‑, miž‑, pan‑, supier‑, trans‑, kontr‑.
Što słovy harvykankam, prafkam atrymali narešcie naturalny biełaruski vyhlad. Na hetyja prykłady było šmat narakańniaŭ padčas abmierkavańnia.
Da taho ž ź vialikaj litary buduć zaraz pisacca słova Boh i inšyja słovy, źviazanyja z relihijnaj tematykaj, naprykład, Kryž Jefrasińni Połackaj, a taksama nazva našaj byłoj dziaržavy Vialikaje Kniastva Litoŭskaje.
Pry hetym majecca i šerah zaŭvah. U tekście Zakona nieadnarazova ŭžyvajecca farmuloŭka «pišacca ŭ adpaviednaści ź litaraturnym vymaŭleńniem». Adnak nidzie ŭ tekście niama dakładnaha vyznačeńnia, što treba razumieć pad litaraturnym vymaŭleńniem.
Zusim nie zrazumieły sens frazy, jakaja časta paŭtarajecca ŭ tekście Zakona «napisańnie… vyznačajecca pa słoŭniku». Jaki mienavita słoŭnik majecca na ŭvazie, kim i kali jon stvorany?
Da taho ž zastajecca adkrytym nadzvyčaj aktualnaje pytańnie pravapisu proźviščaŭ i ich skłonavych formaŭ.
Adnak samaje admoŭnaje zaklučajecca ŭ źmieście Artykuła 2. Cytujem jaho całkam: «Dziaržaŭnyja orhany, inšyja arhanizacyi, hramadzianie Respubliki Biełaruś, zamiežnyja hramadzianie i asoby biez hramadzianstva, jakija pastajanna ci časova pražyvajuć abo časova znachodziacca na terytoryi Respubliki Biełaruś, pavinny kiravacca Praviłami biełaruskaj arfahrafii i punktuacyi, zaćvierdžanymi hetym Zakonam, va ŭsich śfierach i vypadkach vykarystańnia piśmovaj biełaruskaj movy».
Takim čynam, kłasičny pravapis na terytoryi Respubliki Biełaruś faktyčna zabaronieny, što pahłyblaje raskoł našaha hramadstva, u tym liku i pa moŭnaj prykmiecie.
Vielmi cikavym źjaŭlajecca Artykuł 3, u jakim «Savietu Ministraŭ Respubliki Biełaruś da 1 vieraśnia 2010 hoda daručajecca:
«zabiaśpiečyć pryviadzieńnie aktaŭ zakanadaŭstva ŭ adpaviednaść z hetym Zakonam;
pryniać inšyja miery, nieabchodnyja dla realizacyi pałažeńniaŭ hetaha Zakona».
Chočacca spadziavacca, što «inšyja miery» abmiažujucca tolki drukavańniem novych słoŭnikaŭ, padručnikaŭ i mietadyčnaj litaratury.
