U 42-m sioletnim vypusku niamieckaha časopisa «Der Spiegel» (u pierakładzie ź niamieckaj jaho nazva aznačaje «Lusterka», ad 15.10.2016) apublikavanaja treciaja natatka niamiecka-iranskaha žurnalista Navida Kiermani. Jon vandruje pa Jeŭropie — «kantyniencie, jaki źmianiajecca», — i dva dni (i 12-y, 13-y va ŭsioj vandroŭcy, jakaja pačałasia ŭ Kiolnie) prabaviŭ u Biełarusi. Hetyja natatki vielmi karysna čytać nie tolki jak prykład usprymańnia našaj krainy čužaziemcam, ale i jak sprobu vyjści za ramki kliše, jakimi apisvajecca Biełaruś najčaściej.
Kiermani trapna i daścipna pakazaŭ tradycyju i sučasnaść biełaruskaj kultury, jaje patencyjał jak «resistant culture».
Cool this Lithuania
Artykuł nazyvajecca «Murašy Minska», ale pieršyja dźvie častki — «Dziasiaty» i «Adzinaccaty dzień» — razhortvajucca jašče ŭ Vilni. Užo tut možna pierakanacca, što vandruje pa Uschodniaj Jeŭropie zachodniejeŭrapiejec. Tak, naviedaŭšy vystavu ab «bałtyjskim šlachu» — viadomaj demanstracyi da 50-j hadaviny paktu Mołatava-Rybientropa, u jakoj uziali ŭdzieł 2 miljony čałaviek, — jon zaŭvažaje: «Na zachadzie kantynienta ŭžo amal zabyta, ź jakoj mužnaściu, ź jakoj rospačču i ź jakimi achviarami zmahalisia na Uschodzie za prynaležnaść da Jeŭropy». Usprymańnie Jeŭropy miascovymi žycharami jon stała apisvaje ŭ dalejšym.
Niamieckaje ž pachodžańnie aŭtara vydaje padkreślenaja cikaŭnaść da Druhoj suśvietnaj vajny i Chałakostu. Na dumku aŭtara, u Litvie ludzi niechvotna i vielmi marudna ŭspaminajuć prykryja staronki niadaŭnaj historyi — haścinnuju sustreču niemcaŭ u 1941, suŭdzieł kałabarantaŭ u zabojstvie habrejaŭ, «tony vopratki, jakija sialanie tanna nabyvali na lasnoj uskrainie». U Panary — miascovaść pad Vilniaj, dzie zabivali habrejaŭ (a taksama savieckich vajennapałonnych i palityčnych viaźniaŭ), — nie jeździać školnyja aŭtobusy, samo miesca nie zhadvajecca ŭ školnym kursie historyi.
Stanovišča krychu tłumačyć muziej KDB, jaki žurnalist taksama naviedaŭ. Choć nie ŭsio jamu padajecca słušnym (raźliki, chto kaho zabiŭ bolš — niemcy habrejaŭ ci Saviety litoŭcaŭ, — jon ličyć niedarečnymi), jon pahadžajecca ŭ hałoŭnym: «Dziaržava, jakoj patrebny byŭ taki aparat prymusu, absalutna vartaja taho, kab źniknuć». Žachlivyja sutareńni robiać tezis ab dvuch kryvažernych režymach, pamiž jakimi apynułasia Litva, pierakanaŭčym.
Šmat uvahi Kiermani nadaje taksama «jeŭrapiejskamu vybaru» Litvy. Pustyja, zakinutyja vioski, dzie zastalisia adny staryja, bo moładź vyjechała ŭ Jeŭropu, robiać na jaho mocnaje ŭražańnie. U razmovie ź miascovym palakam, jaki karystajecca źmiašanaj polska-ruskaj movaj i zusim nie ŭmieje pa-litoŭsku, žurnalist daviedvajecca pra značeńnie Jeŭropy («ES finansuje, naturalna, maju piensiju»), pra toje, što za kamunistami było horš, ale było bolš dyscypliny.
«Ci heta nie dziŭna: žyć u dziaržavie, movu jakoj Vy nie razumiejecie?» — pytaje vandroŭnik surazmoŭcu. Toj adkazvaje: «Viedajecie, my tut usie prostyja ludzi, ci litoŭcy, ci palaki, tut my nie adroźnivajem. Palityki adroźnivajuć, a my — nie».
U ciahniku Vilnia—Minsk Kiermani sustrakaje pieršaha biełaruskaha siabra. Toj krytykuje niazručnyja litoŭskija ciahniki i kaža, što biełaruskija našmat lepšyja. Bo ŭ Litvie ŭsio pryvatyzavanaje i adzinaje, što maje značeńnie — prybytak.
Na biełaruskaj mytni Kiermani nie razumieje, čamu praviarajučyja z takoj pilnaściu razhladali jahonyja knižki. A biełarus tłumačyć.
«I što tabie važniej? — pytaju ja. — Zručnyja ciahniki ci čytać, što chočacca?»
Razvažajučy pra litoŭska-biełaruskuju miažu, Kiermani raptam pačynaje hučać, jak samakrytyčny Uładzimir Arłoŭ: «Na praciahu mnohich stahodździaŭ uvieś hety abšar — da Čornaha mora, suplot kulturaŭ, moŭ i relihij, — byŭ adzinaj dziaržavaj, Vialikim Kniastvam Litoŭskim, naślednikami jakoha biełaruskija nacyjanalisty ŭsio jašče bačać siabie».
Ha?
Dvanaccaty dzień. Biazhłuzdy muziej VAV, hłybokaja Chatyń i estet Mašeraŭ
Minsk uraziŭ vandroŭnika najpierš maštabami — vulicy šyrynioj ź niamieckija aŭtabany, čverć hadziny na pierasiačeńnie skryžavańnia i masiŭnyja sacyjalistyčnyja hmachi, nibyta naŭmysna ŭźviedzienyja, kab padaŭlać indyviduuma.
Pieršaja surazmoŭnica žurnalista — Ksienija — lubić, adnak, hety horad. Nie tolki jaho: pretenzij da navakolnaha žyćcia jana ŭvohule nie maje.
U Biełarusi ŭsiaho try aliharchi, i ŭsie — u turmie, raskazvaje jana niamieckamu hościu. Heta adroźnivaje Biełaruś ad Ukrainy: «U nas moža być tolki adzin aliharch, i jaho zavuć prezident».
Jejnaje žyćciovaje staŭleńnie Kiermani razumieje: «Jana ŭsiaho tolki robić ćviarozy vybar: pamiž vybarami, jakija źjaŭlajucca farsam, i vajnoj, jakaja panuje ŭ susiedniaj krainie. Pamiž jaje dachodam, jakoha chapaje na žyćcio, i padpracoŭkami, jakija jana sa svajoj prafiesijaj pavinna była b šukać, kali b žyła ŭ Litvie. Pamiž čyścinioj na vulicach, biaśpiekaj unočy, i emihracyjaj».
Milos Djuric / DER SPIEGEL.
Tak, tut usio jašče jość KDB, ale strachu niama, padsumoŭvaje Kiermani.
Najbolš uvahi jon nadaje biełaruskaj pamiaci pra apošniuju vajnu. «Ja niedzie vyčytaŭ, što ŭ Litvie jość adzin pomnik achviaram i hierojam Druhoj suśvietnaj vajny, tady jak Biełaruś ujaŭlaje saboj adzin sucelny pomnik».
Muziej Vialikaj Ajčynnaj vajny, adkryty ŭ 2014-m, jaho zusim nie ŭražvaje, i svajo razdražnieńnie Kiermani vykazvaje biez dypłamatyi. «Chacia nijakaja inšaja jeŭrapiejskaja kraina nie zhubiła takuju vialikuju častku nasielnictva, jak Biełaruś, u muziei Vialikaj Ajčynnaj vajny śviatkujecca tolki tryumf».
Paśla ahladu vystaŭ žurnalist zastaŭsia ŭ nieparazumieńni: «I heta ŭsio? Takoj pavinna była być vajna? Stolki ludziej zahinuła, harady razbomblenyja, fabryki paniščanyja, usia infrastruktura ŭ ruinach, bolš za tysiaču viosak spalena niemcami, miljony na prymusovaj pracy ci departavanyja, z habrejstvam źniščanaja druhaja pa kolkaści etničnaja hrupa — a ničoha, akramia pieramohi Čyrvonaj Armii, nie zastałosia?»
Zusim inšaja sprava — Chatyń.
Inšaja nie tolki ŭ paraŭnańni sa šklanym minskim navabudam, ale i ź jeŭrapiejskimi muziejami ci pomnikami. «Niemahčyma sabie ŭjavić, kab tut niechta nasiŭsia, jak pamiž stełami Pomnika zabitym habrejam Jeŭropy ŭ Bierlinie, hulaŭ u chovanki ci niešta ŭ takim duchu».
Manumient, huki zvanoŭ, zaduma — dzie ničoha hieraičnaha, tolki bol i «hołaja rospač» — uździejničajuć niezvyčajna mocna: «Jašče nikoli ja nie chadziŭ u histaryčnym miescy, nie abychodziŭ viosku z pavietra, u jakoj hvałt, žałoba, pusteča stanoviacca nastolki dasiažnyja niepasrednamu dośviedu».
Jašče bolš ździŭlaje Kiermani, što ŭsio heta vynikaje tolki ź siły mastackaj abstrakcyi — a nie zabiaśpiečvajecca halivudskimi srodkami (jak u krakaŭskim muziei Šyndlera) ci niešta ŭ takim duchu.
Chałakost u Biełarusi, jak i raniej, abmiarkoŭvajecca mała (jak i ŭ Savieckim Sajuzie, tut usich achviar nazyvajuć prosta «savieckimi hramadzianami»). Naviedvajučy «Jamu» i mohiłki, Kiermani vypadkova sustreŭ dačku stvaralnika Chatyni, Halinu Levinu («nie, takija vypadkovaści nijaki žurnalist nie navažycca prydumać»). Ź joj jon abmiarkoŭvaŭ nie tolki pytańnie Chałakostu («Jašče doŭhaja daroha da momantu, kali ludzi ŭ nas zrazumiejuć, što habrejaŭ zabivali, bo jany byli habrejami»), ale i Chatyni.
Levina rastłumačyła jamu, jak jaje baćka zdoleŭ stvaryć taki manumient — u Savieckim Sajuzie, u 70-ja. Dziakujučy Mašeravu — «palityku, vysokapastaŭlenamu partyjnamu funkcyjanieru, razam z tym razumnamu, čułamu da charastva mužčynu». Mienavita jon zrazumieŭ: mastactva važniejšaje za prapahandu — i paspryjaŭ stvareńniu «miesca cichaha smutku».
Trynaccaty dzień: Horvat i płot
Ale hetyja rečy — «rucinizacyja dyktatury» i roznaja pamiać pra vajnu, — siarod śpiecyjalistaŭ pa Uschodniaj Jeŭropie dobra viadomyja temy. Taksama jak i biełaruskaje nacyjatvareńnie ci, ź niadaŭnaha času, Śviatłana Aleksijevič i Viktar Marcinovič. Dla supolnaści ludziej, zacikaŭlenych Uschodniaj Jeŭropaj, jany jak Łukašenka i Čarnobyl — dla šyrejšaj publiki. Ale ŭ kancy svajoj biełaruskaj vandroŭki Kiermani prapanuje svoj hałoŭny ŭniosak u niamiecki vobraz Biełarusi: Horvata i «viaskovy śviet na ŭskrainie Jeŭropy».
Pierš čym dabracca da vioski (nazva ŭ artykule nie ŭzhadvajecca), žurnalist naviedaŭ Śvietłahorsk. Pra horad jon raskazvaje, što ŭ 90-ch tut byŭ najbolšy va ŭsioj Biełarusi ŭzrovień ŚNIDu, ałkahalizmu i spažyvańnia narkotykaŭ.
70-tysiačny saviecki horad nie ŭražvaje, a napoŭnicu vyjaŭlaje nieparadny bok słavutaj biełaruskaj stabilnaści: «Jość stary i novy handlovy centr, nadzimany zamak i tramplin, kniharnia, u jakoj na palicach tolki komiksy dla dziaciej, a ŭ astatnim bolš niama ničoha.
Viečarami ludzi nie chodziać u bary, daviedvajemsia my, nie siadziać cełymi dniami ŭ kaviarniach, a sustrakajucca ŭ parkach ci prosta pierad panelnymi damami, kab vypić, ale najčaściej siadziać doma pierad televizaram i pjuć u adzinocie. Z najbolš cikavaha — bienzakałonka, dzie zvyčajna sustrakajucca taksama dla taho, kab vypić».
U vioscy ž, dzie žyvie Horvat («jaki pierajechaŭ u maleńkuju viosačku na miažy z Ukrainaj i raskazvaje pra novaje žyćcio ŭ svaim papularnym błohu»), niama vodapravodu — ale elektryčnaść i internet jość.
Biełaruskaja viaskovaja idylija — pryhatavanyja na adkrytym ahni jajki, harodnina i bulba. Horvat z honaram paviedamlaje, što adzinaje, kuplenaje ŭ kramie, u jaho — sol.
«Jon razmaŭlaje niašmat, heta zaŭvažna, robić doŭhija paŭzy pamiž skazami, kali naohuł znachodzić, što adkazać». Žonka i dačka piśmieńnika žyvuć u Minsku, jon časam ich naviedvaje, ale nie bolš jak na adnu noč — bo maje ź niadaŭnaha času kazu. «Heta jamu zaminaje, jon by achvotna pajadnaŭ horad i viosku. Ale nie vychodzić praz kazu».
Milos Djuric / DER SPIEGEL
Milos Djuric / DER SPIEGEL
Vajna, adnak, nie źnikaje z razmoŭ. Horvat pierakazvaje zamiežnamu hościu siamiejnuju historyju: pradzied — represavany kułak (ułaśnik doma), a babcia była try hady na prymusovaj pracy ŭ Niamieččynie — «i zaŭsiody raspaviadała, jak ź joj tam dobra abychodzilisia. Vybačajcie, što? Tak, adnojčy jana spaźniłasia, ale načalnik zusim nie svaryŭsia. Jana zmajstravała jamu papiarovyja kvietki dla padziaki».
Horvat taksama pieradaje niamieckaj publicy tradycyjnyja sumnieńni biełaruskich intelektuałaŭ nakont partyzan, u duchu Alesia Adamoviča: «Sialanie tut dobra viedali, što vioski palili, bo ŭ ich chavalisia partyzany. Akramia taho, partyzany brali sabie ŭsio, što im było treba; niemcy ž płacili. Heta nie značyć, što ludzi lubili niemcaŭ, ale i partyzan bajalisia».
«Praz šeść dziesiacihodździaŭ ludzi ŭsio jašče žyvuć u svajho kštałtu paślavajennym nastroi, kali ciešacca ŭžo tamu, što vyžyli i nie haładajuć, nie zvažajučy na toje, chto va ŭładzie».
Šmat uvahi jašče nadajecca palitycy — mierkavańniu ludziej, ich staŭleńniu da Jeŭrasajuza i isnujučaj ułady, — ale bieź istotnych dapaŭnieńniaŭ u składzieny vobraz. Dziŭna, ale Navid Kiermani za svoj artykuł tolki adnojčy ŭzhadaŭ kiraŭnika biełaruskaj dziaržavy — što nie časta ŭdajecca biełaruskim aŭtaram.
Biezabličnaja ŭłada paŭstaje na fonie adčužanych ad jaje ludziej, jakich u toj ža miery nie cikavić i Jeŭrasajuz. Sam Horvat nie choča dałučacca da ES: «Ja zaŭsiody maru, kab u nas z abodvuch bakoŭ byŭ płot, z zachodniaha i z uschodniaha. Ale taki zusim nizieńki płot, praź jaki lohka pieraleźci».
* * *
U tym ža numary redakcyi «Der Spiegel» prapanavała svoj kanon «knih našaha času» — 50 vydańniaŭ, što pabačyli śviet pamiž 1989 i 2015 hadami. Dziŭna, ale tam biełaruskaja litaratura taksama reprezientavanaja. Jak toj kazaŭ pa-niamiecku, dreimal darfst du raten — možna adhadvać try razy, chto mienavita. Jana ŭ hetym śpisie, darečy, adzinaja z Uschodniaj Jeŭropy.
Pra heta ŭciešna dumać — pra Levina i siłu mastackaj abstrakcyi. Pra Horvata, jaki «chacieŭ preč z horada, preč ad ludziej, vieści prostaje žyćcio i pisać raman». Pra knižku Śviatłany Aleksijevič z čyrvonaj nalepkaj «Nobieleŭskaja premija ŭ halinie litaratury — 2015». Bo ŭsio heta — niespadziavana radasny pavarot u biaskoncaj havendzie pra niezavieršany nacyjatvorčy praces i pra tuju vyklučnuju rolu, jakuju ŭ hetaj suviazi pierajmaje kultura.
U 2002-m krytyk Daniła Žukoŭski, razvažajučy pra niezapatrabavanaść biełaruskaj litaratury, zasmučana pytaŭsia: «Kali ž nadydzie toj dzień?» Dzień, kali biełaruskuju litaraturu buduć čytać? «Prymus zachaplacca» i spasyłki na niespryjalnyja ŭmovy časta byli apošnim arhumientam na karyść biełaruskaj litaratury.
Prykład Horvata — jak prykład Karatkieviča. Apošni, nie zvažajučy na «epochu šerych kalidoraŭ», stvaryŭ nadzvyčaj papularnyja tvory. Kolki času spatrebiłasia Horvatu, kab trapić u adzin z najbolš upłyvovych časopisaŭ śvietu? Abo sabrać hrošy na vydańnie svajoj knihi?
Heta — pra toj dzień.
