U druhoj pałovie XIX st. pačałasia pieršaja maštabnaja honka ŭzbrajeńniaŭ. U toj čas draŭlanyja karabli stracili svaju vartaść, i ŭsie krainy śvietu, jakija mieli choć niejkija zamiežnapalityčnyja ambicyi, pačali budavać karabli ź mietaličnymi karpusami.
Ułada nad morami mieła pryncypovaje značeńnie. Toj, chto mieŭ najbolšy patencyjał dla masavaha budavańnia karabloŭ i najnoŭšyja technałohii, atrymlivaŭ zaŭvažnuju pieravahu nad praciŭnikam.
Toje samaje adbyłosia praź niekalki dziasiatkaŭ hod sa źjaŭleńniem u 1906 hodzie drednoŭtaŭ — ciažka braniravanych artyleryjskich karabloŭ, kožny ź jakich razy ŭ try pa mahutnaści ŭzbrajeńnia pieraŭzychodziŭ karabli papiarednich kancepcyj.
Iznoŭ pačałosia spabornictva pa abnaŭleńni fłatoŭ. U vyniku hetyja karabli stali indykataram ekanamičnaj i vajskovaj mahutnaści. Vałodali drednoŭtami nie tolki krainy pieršaha paradku, adnak spuścić ich na vadu ŭ svaim doku mahli tolki krainy, jakija ŭvachodzili ŭ śpis samych upłyvovych u śviecie.
Štości padobnaje adbyvajecca i ŭ našy dni ŭ śfiery bajavoj avijacyi.
Amierykanski linkor Iowa - naščadak drednoŭtaŭ.
Piataje pakaleńnie bajavoj avijacyi — pra vyznačeńnie charaktarystyk hetaha pakaleńnia śpiecyjalisty spračajucca, što ŭ značnaj stupieni źviazana z pytańniami prapahandy i zmahańnia za budučych klijentaŭ. Ahułam heta reaktyŭnyja bajavyja mašyny, jakija mohuć vieści boj u luboje nadvorje, majuć stełs-charaktarystyki, to bok nizkuju zaŭvažalnaść dla radaraŭ, vykarystoŭvajuć apošnija dasiahnieńni ŭ avijonicy i majuć intehravanyja kampjutarnyja sistemy kiravańnia dla maksimalna efiektyŭnaha ŭzajemadziejańnia ź inšymi samalotami, spadarožnikami ŭ kosmasie, fłotam, naziemnymi vojskami i siłami supraćpavietranaj abarony.
Naradžeńnie «nievidzimki»
Da źjaŭleńnia radaraŭ bajavyja samaloty sprabavali schavać u niebie z dapamohaj roznaha kamuflažu — u Pieršuju suśvietnuju vajnu niemcy navat ekśpierymientavali z prazrystaj acełcelułozaj, adnak akazałasia, što pad soncam jana płavicca, a bliki na joj vydajuć samalot praciŭniku.
U 1943 hodzie ŭžo padčas nastupnaj vajny źjaviłasia niamieckaja submaryna U-480 — pieršaja, što mieła śpiecyjalnaje humovaje pakryćcio, što mocna źnižała efiektyŭnaść varožych supraćłodkavych radaraŭ.
Paśla Druhoj suśvietnaj akazałasia, što mienavita radar, a nie čałaviečaje voka, robicca hałoŭnaj sistemaj papiaredžańnia i ŭ pavietranym bai, i ŭ zmahańni z naziemnymi sistemami supraćpavietranaj abarony. Amierykancy, suśvietnyja lidary ŭ avijacyjnaj halinie, pieršymi stali dumać, jak vypravić situacyju.
SR-71 zastavałasia na ŭzbrajeńni da kanca 1990-ch hadoŭ.
U 1950-ja Centralnaje raźviedvalnaje ŭpraŭleńnie pačało rabić zamovy na navukovyja pošuki ŭ śfiery źnižeńnia zaŭvažnaści svaich raźviedvalnych samalotaŭ dla savieckich radaraŭ. Užo raspracavany ŭ 1964 hodzie SR-71 Blackbird mieŭ aeradynamičnyja formy, jakija musili zrabić minimalnaj efiektyŭnuju płošču raśsiejańnia elektramahnitnych chvalaŭ. Taksama na samalocie vykarystoŭvalisia kampazitnyja materyjały i śpiecyjalnaja farba, jakaja pahłynała elektramahnitnaje vypramieńvańnie radaraŭ.
Lidarstva ZŠA ŭ hetaj śfiery pryviało da taho, što technałohii, jakija źnižajuć elektramahnitnuju zaŭvažnaść techniki, atrymali nazoŭ stełs-technałohij, ad anhlijskaha stealth — patajemny, schavany.
Užo ŭ 1970-ja hady Ministerstva abarony ZŠA pastaviła za metu stvaryć bajavyja samaloty, małazaŭvažnyja dla radaraŭ. Tak naradziŭsia ŭ 1981 hodzie pieršy bambavik-stełs F-117 Nighthawk, a ŭ 1989 hodzie — pieršy stratehičny stełs-bambavik B-2 Spirit.
B-2 Spirit pusty važyć 72 tony, i moža ŭzdymać na vysatu da 15 km da 100 dadatkovych ton paliva, bomby i rakiety.
U toj čas u śviecie nie było ničoha padobnaha — i dahetul ZŠA zastajucca adzinaj krainaj, jakaja maje na ŭzbrajeńni padobnyja latučyja mašyny.
Niama ničoha daražejšaha, čym tannaje
Jak i ahromnyja drednoŭty, adnosna nievialikija samaloty, jakija adkryvali novuju epochu ŭ vajskovaj avijacyi, akazalisia vielmi darahija. Majučy adpracavanyja schiemy, ZŠA vypuścili ŭ 1997 hodzie F-22 Raptor — zadumany jašče ŭ 1980-ja stełs-źniščalnik. Adnak kožnaja mašyna kaštavała $150 miljonaŭ, tamu vytvorčaść spynili ŭ 2011 hodzie paśla taho, jak pabudavali 195 takich źniščalnikaŭ.
Da taho ž «Drapiežnaja ptuška» zadumvałasia najpierš dla baraćby z savieckaj avijacyjaj, a da 2014 hoda ZŠA nie dumali, što mahčymaja novaja chałodnaja vajna. Adnoj z pryčyn admovy ad vytvorčaści F-22 absalutna aficyjna stała «adsutnaść relevantnaha praciŭnika». Administracyja prezidenta Baraka Abamy paličyła, što taki samalot niepatrebny ŭ śviecie, dzie hałoŭnaja meta ZŠA — vajavać z paŭpartyzanskimi hrupami isłamistaŭ u Iraku i Afhanistanie.
F-35S - varyjant dla marskoj avijacyi.
Staŭka była zroblena na nastupnuju mašynu, zadumanuju ŭ pačatku 2000-ch hadoŭ, — šmatmetavy źniščalnik F-35 Lightning II, jaki mieŭ vyrablacca adrazu ŭ troch varyjantach: dla VPS ZŠA, dla avijacyi VMS ZŠA i dla avijacyi Korpusa marskoj piachoty.
Prahrama «praściejšaha i ŭniviersalnaha źniščalnika stełs» stała samym darahim prajektam pa raspracoŭcy ŭzbrajeńnia ŭ suśvietnaj historyi i kaštavała amierykanskamu biudžetu $1,5 tryljona. Praŭda, čakajecca, što pry hetym za košt masavaj vytvorčaści cana kožnaha samalota paasobku budzie mienšaj, čym u F-22 Raptor na 20—30%.
Praces pryniaćcia F-35 na ŭzbrajeńnie pačaŭsia ŭ 2015 hodzie, u vyniku ciapier ZŠA majuć kala 400 samalotaŭ piataha pakaleńnia va Uzbrojenych siłach — 195 F-22 i kala 200 F-35. Usiaho ž płanujecca, što ZŠA buduć kuplać F-35 jašče na praciahu nastupnych 20 hod, a ahulny abjom zamovy składzie amal 2500 mašyn.
My z taboju susiedzi pa suśviecie
Majučy pierad vačyma vidavočny adryŭ ZŠA ŭ najvažniejšaj abaronnaj śfiery, Rasija i Kitaj taksama abvieścili, a potym prademanstravali pratatypy svaich źniščalnikaŭ piataha pakaleńnia.
Rasijski PAK FA
U Rasii im staŭ PAK FA (Pierśpiektyŭny avijacyjny kompleks frantavoj avijacyi) raspracoŭki Kanstruktarskaha biuro Suchoha. Mašyna padniałasia ŭ pavietra ŭ 2010 hodzie i, jak čakajecca, u 2018 moža być pryniataja na ŭzbrajeńnie. Stvaralniki zajaŭlajuć, što źniščalnik maje stełs-jakaści, krejsierskuju zvyšhukavuju chutkaść, zvyšmanieŭranaść.
Zvyšmanieŭranaść — zdolnaść samalota zachoŭvać ustojlivaść i kiravanaść na zakrytyčnych vuhłach ataki z vysokimi pierahruzkami, a taksama zdolnaść da źmieny stanovišča adnosna patoku, jakaja dazvalaje navodzić uzbrajeńnie na cel pa-za viektaram dziejnaj trajektoryi. Prykłady — manieŭry «Kobra» ci «Zvon».
Cikava, što mienavita apošniuju charaktarystyku ŭ Rasii ličać adnoj z vyznačalnych dla paniaćcia «samalot piataha pakaleńnia», u suviazi z čym staviać pad sumnieŭ bajazdolnaść tych ža F-35. Adnak u ZŠA ŭžo raspracoŭvali mašyny sa zvyšmanieŭranaściu i admovilisia ad ich, źviartajučy ŭvahu na toje, što takija manieŭry pryvodziać da amal poŭnaj straty chutkaści samalotam, što robić jaho amal biezdapamožnym u masavym bai.
A što inšyja?
Kitajski Chengdu J-20
Kitaj raspracoŭvaje adrazu dva stełs-źniščalniki — Chengdu J-20 i Shenyang J-31, pieršyja ich paloty adbylisia, adpaviedna, u 2011 i 2012 hadach. Nieviadoma, adnak, heta samaloty roznaha pryznačeńnia, naprykład, dla naziemnaj i marskoj avijacyi, kankurentnyja prajekty ci adzin samalot budzie pastaŭlacca dla kitajskaj armii, a druhi — na ekspart.
Maje pratatyp źniščalnika novaha pakaleńnia Japonija — jaje Mitsubishi X-2 Shinshin padniaŭsia ŭ pavietra minułaj viasnoj. Adnak na ŭzbrajeńnie japonskich Sił Abarony źniščalnik trapić tolki ŭ 2024 hodzie.
Indyja maje adrazu dva prajekty źniščalnika piataha pakaleńnia — HAL AMSA, nad jakim pracuje ŭłasnymi siłami, i FGFA, adhalinavańnie ad rasijskaha prajekta PAK FA. Adnak pieršy samalot, jak čakajecca, palacić tolki ŭ 2023—2024 hadach, a kali źjavicca druhi, uvohule nieviadoma.
I faktyčna tolki na ŭzroŭni kanceptualnych raspracovak znachodzicca turecki prajekt — źniščalnik TAI TFX. Pryčym udzieł u prajektavańni samalota voźmie brytanskaja abaronnaja karparacyja BAE Systems.
Padrychtoŭka da minułaj vajny?
Z zajzdrosnaj rehularnaściu, prykładna raz na niekalki miesiacaŭ, źjaŭlajucca artykuły, jakija imknucca pakazać poŭnuju nieefiektyŭnaść samalotaŭ piataha pakaleńnia (zrazumieła, amierykanskich, bo inšych niama) albo ich tatalnuju pieravahu nad bolšaściu sučasnaj avijacyi.
Pry hetym treba adznačyć, što realnyja bajavyja charaktarystyki samalotaŭ stełs suprać sučasnych radaraŭ sistem supraćpavietranaj abarony zasakrečanyja. My faktyčna nie viedajem ani ŭzroŭniu efiektyŭnaści pieršych, ani pakazčykaŭ druhich.
Spabornictva technałohij nie spyniajecca i ŭ vypadku sa snaradam i broniaj, i ŭ vypadku radaraŭ i stełs-technałohij. Hetak, na pačatku 1990-ch jašče staryja stełsy F-117 dapamahli pieraŭtvaryć u ništo pabudavanuju pa savieckich lakałach sistemu SPA Iraka, a ŭžo ŭ 1999 hodzie VPS ZŠA stracili nad Juhasłavijaj adzin z hetych samalotaŭ.
Hienierał armii ZŠA Mark Mili zaŭvažyŭ hetaj vosieńniu ŭ prahramnym vystupie: «Z-za raspaŭsiudžvańnia vysokatechnałahičnych sistem SPA naziemnym vojskam pryjdziecca ŭvachodzić u začynienyja dla VPS i VMS rajony, kab zatym dapamahčy dziejańniam avijacyi i fłota. Heta naŭprost supiarečyć tamu, što my rabili apošnija 70 hod, kali VPS i fłot adkryvali darohu naziemnym častkam».
Akramia imklivaha raźvićcia supraćpavietranaj abarony moža vybuchnuć u bližejšyja 5—10 hadoŭ inšaja revalucyja — revalucyja bajavoj bieśpiłotnaj avijacyi.
Dośledny bieśpiłotnik X-47D na avijanoscy George H.W.Bush (CVN-77)
Niejmaviernuju kolkaść prablem, jakija vymušanyja vyrašać sučasnyja vajenna-pavietranyja siły, moža źniać nie stełs, a pierachod na całkam bieśpiłotnuju bajavuju avijacyju. Prapaduć, naprykład, abmiežavańni pa pierahruzkach, jakija nie moh pieratryvać navat dobra padrychtavany piłot, što dazvolić kudy efiektyŭniej sychodzić ad rakiet manieŭrami samaho bieśpiłotnika.
Vialikaj kolkaściu adnosna tannych mašyn, jakija nie majuć stełs-charakterystyk, možna budzie pasprabavać prosta pierahruzić i źniščyć sistemu SPA praciŭnika, paśla čaho adpraŭlać na terytoryju praciŭnika bolš darahija i ciažkija samaloty.
U hetym kantekście ŭźnikaje pytańnie, ci patrebnaja ciapier Biełarusi i šyrej — Jeŭropie, jakaja nie prapanavała anivodnaha prajekta svajho samalota 5-ha pakaleńnia, najnoŭšaja piłatavanaja bajavaja avijacyja? Ci treba z aporaj na sistemy supraćpavietranaj abarony pieračakać sučasny pieryjad zvyšdarahich raspracovak i zrabić staŭku na budučyja bieśpiłotnyja bajavyja sistemy?
