Ihar Słučak.
Chiba nivodzin moŭny skandał nie abyšoŭsia biez pramoha ci ŭskosnaha ŭdziełu Ihara. Na jaho rachunku tysiačy listoŭ, paračka vyjhranych sudovych spraŭ (pamiatajecie hučnaje raźbiralnictva, kali za abrazu movy sudzili eks-milicyjanta?), paśpiachovaje prasoŭvańnie źmienaŭ u zakon ab zvarotach hramadzian i jurydyčnych asob, ekspres-biełarusizacyja futbolnych kłubaŭ…
Kožny, chto choć raz traplaŭ u kanflikt praź biełaruskuju movu, viedaje, što ŭ luboj niezrazumiełaj situacyi treba pisać Słučaku. Ale moŭnym inśpiektaram Ihar nie naradziŭsia. Kaliści heta byŭ zvyčajny chłopčyk, da hadoŭ siami — ruskamoŭny, jaki paśviŭ ptušak, vyrazaŭ z faniery parsiukoŭ i nie viedaŭ, kim choča być u budučyni.
«NN»: Ihar, raspaviadzicie pra svaju siamju.
IS: Naradziŭsia ja na Homielščynie, u vioscy Śviaciłavičy. Vioska trapiła ŭ zonu adsialeńnia ŭ suviazi z Čarnobylem, i my pierajechali ŭ Darasino na Minščynie. Da pierajezdu pa-biełarusku ja nie razmaŭlaŭ. Pamiataju, niejak špacyravali ź dziedam, i jon spytaŭ: «Ihar, ty choć razumieješ pa-biełarusku, čytać umieješ?» Ja tady pryzadumaŭsia.
Moj dzied, Uładzimir Jazierski, pachodzić sa šlachty. Kaliści proźvišča było dvajnoje — Levart-Jazierski, u svoj čas im pałova Śviaciłavič naležała. Dzied zaŭždy pamiataŭ svajo pachodžańnie, padkreślivaŭ heta. Jon lubiŭ čytać, dastavaŭ niezaležnyja haziety. Baćka raspaviadaŭ, što ŭ dzieda byŭ śpiecyjalny pakojčyk u chacie, dzie jon jašče za savieckim časam słuchaŭ radyjo «Svaboda».
Dziedava pryščepka na mianie značna paŭpłyvała.
Jaho žonka, maja babula Maryja Mocharava, pachodziła ź vioski Rudnia-Šlahina, što znachodzicca ŭ tym ža Vietkaŭskim rajonie.
Dziadula Ihara Uładzimir Jazierski i babula Maryja Jazierskaja (Mocharava).
Dzied pa baćkavaj linii Fiodar Słučak — z Brahinščyny. A jaho žonka Nina, — uvohule ŭdmurtka.
Pašpart babuli Ihara.
Dziadula Fiodar Słučak, stryječny brat Vicia, babula Nina i baćka Uładzimir.
Kaliści estoncy mnie raspaviadali, čamu jany takija antysavieckija. Da ich savieckaja ŭłada pryjšła paźniej, u 1939 hodzie, i ludzi, jakija bačyli inšuju Estoniju, raspaviadali svaim dzieciam, unukam, što ŭ ich była svaja dziaržava. Tamu prapahanda i nie pracavała. Ja taksama ad dziadoŭ viedaŭ, što my — biełarusy, što ŭ nas svaja historyja, svaja mova.
«NN»: A baćki?
IS: Baćka — nastaŭnik ruskaj movy, maci — biełaruskaj. Dźvie ciotki taksama vykładali biełaruskuju movu, i muž adnoj ź ich taksama nastaŭnik.
Ihar z baćkami — Taćcianaj i Uładzimiram.
«NN»: Pa-rusku ci pa-biełarusku ŭ siamji razmaŭlali?
IS:
U Darasinie biełaruskaja mova była naturalnaja, na inšaj nie razmaŭlali. Ja trapiŭ da biełaruskamoŭnych dziaciej, nachapaŭsia biełaruskich słovaŭ i, mabyć, pieršym u siamji pierajšoŭ na čystuju biełaruskuju movu. Mnie tady było hadoŭ šeść-siem.
Pa-rusku ŭ škole nichto nie razmaŭlaŭ. Musić, tolki dyrektar i moj baćka vykarystoŭvali ruskuju ŭ aficyjnaj kamunikacyi. Baćka moj napałovu ŭdmurt, biełaruskaja mova jamu nie zusim blizkaja, ale jon dobra na joj razmaŭlaje.
Darečy, jašče pra babulu-ŭdmurtku. Sa svajoj svajačkaj-udmurtkaj, što žyła ŭ toj ža vioscy, jany razmaŭlali pa-ŭdmurcku.
Nijakaje asiarodździe nie pieraškadžała im pamiatać svaju movu. Ciapier prablema z udmurckaj movaj jašče bolšaja, čym ź biełaruskaj. Tamu kali skončym biełarusizacyju, budziem pravodzić udmurcizacyju.
Nam treba raźvivać i ŭdaskanalvać biełaruskuju movu, prydumlać novyja słovy, nie bajacca hetaha. U toj ža Estonii pry Ministerstvie kultury jość asobny instytut, dzie ludzi siadziać i vydumlajuć novyja słovy.
Ja liču, što «šmaravidła» — narmalnaje słova, jakoje maje prava na žyćcio. Biełaruskaja mova pavinna zabiaśpiečvać usie słai nasielnictva i ŭsie ŭzrosty. Moładzi patrebnaja inšaja leksika, nie kłasičnaja, nam treba ekśpierymientavać.
«NN»: Što pryhadvajecca pra škołu?
IS: Chtości kazaŭ, što stary bieł-čyrvona-bieły padručnik pa historyi drenny, bo ŭ im nie było malunkaŭ. Mnie ž jon vielmi padabaŭsia, tam usio było dobra napisana. Pamiataju, byŭ jašče dziciačy časopis «Viasiołka», tam pisali pra biełaruskuju historyju, bitvy, pieramohi ź biełaruskaha punktu hledžańnia.
U Darasinie była zvyčajnaja viaskovaja škoła. Historyja i malavańnie byli maimi lubimymi pradmietami.
Niejak ja namalavaŭ rabočych, jakija ŭ śpioku ramantavali čyhunku. Dahetul baluča pryhadvać, što pa piacibalnaj škale mnie za jaho pastavili čatyry. Ja zapytaŭsia, čamu čatyry, a mnie kažuć: «Tamu što ŭ ich surovyja tvary». Ja tady davodziŭ, što ludzi pracujuć fizična, na vulicy śpioka, vakoł brud — jakija ŭ ich mohuć być tvary?
Nie viedaju, moža, pastavili čatyry, bo na malunku pobač z rabočymi lažała plaška ci tamu što jany kuryli. Ale heta realnaść! Ja byŭ mocna pakryŭdžany, chiba tamu i pierastaŭ malavać.
«NN»: Paśla dzieviaci kłasaŭ vy pajšli ŭ mašynabudaŭničy technikum. Navošta?
IS: Spačatku chacieŭ iści na buchhałtara, ale potym paraili pastupać na miechanika. Ja tady nie asabliva razumieŭ, čaho mnie chočacca, i pajšoŭ u technikum. Heta, kaniečnie, nie majo, ale advučyŭsia. Maju razrad ślesara, frezieroŭščyka i tokara.
Moža, kali-niebudź u žyćci prydasca. Vajna pačniecca — pajdu tanki ramantavać. Budzie, jak u tym aniekdocie: «Kolki ty, dziadula, tankaŭ padbiŭ?» — «Nu, jak padbiŭ… Tak, hajku nie dakruciŭ».
«NN»: Kali zrazumieli, što prava — vaša ŭsio?
IS: Dy zaŭsiody heta było. Mnie padabalisia humanitarnyja pradmiety. Ni fizika, ni matematyka, ni chimija ŭ mianie asabliva nie išli. Na ŭrokach pracy mnie nie ŭdavałasia vytočvać roznyja kačałki, tamu ja ŭvieś čas vyrazaŭ z faniery parsiukoŭ. Dahetul jany paŭsiul.
«NN»: Čamu parsiukoŭ?
IS: U nas byli parsiuki, mnie jany padabalisia. Kali byŭ mały, ja na ich kataŭsia.
«NN»: Chto jašče ŭ vas tam žyŭ?
IS: Ptuški roznyja: indyki, kury, kački, husi. Ja kali byŭ mały, ich paśviŭ, kab jany nie paraźbiahalisia i kab ich jaki karšun nie ŭchapiŭ.
Časam ptušak dušyli tchary. Byŭ u nas sabaka, rudy, niejak jon schapiŭ adnaho. A ja ž mały byŭ, vialikaha rozumu nie mieŭ, dyk uziaŭ taho tchara, pryviazaŭ da rovara i vaziŭ pa vioscy, kab zapałochać inšych tcharoŭ. Heta jak ź biełaruskaj movaj, z artykułam 9.22 Kodeksa ab administracyjnych pravaparušeńniach (parušeńnie zakanadaŭstva ab movach): biarešsia za adnaho, kab inšych adpužnuć.
«NN»: Davajcie vierniemsia da prava. Jak vy ŭsio ž taki da hetaha pryjšli?
IS: U technikumie była praktyka, ja jaje prachodziŭ na homielskim zavodzie, u presavym cechu. Tam amal va ŭsich rabočych nie chapała fałanhaŭ palcaŭ.
Sa mnoj na jurfaku vučyŭsia chłopiec, jaki taksama pracavaŭ na tym zavodzie. Dyk jamu tam adpresavała ruku. Karaciej, ciažkaja pramysłovaść.
Paśla technikuma mianie raźmierkavali na liciejny zavod. Tam uvohule… Nu, lijuć mietał. Jašče kali ja davučvaŭsia, raspaviadali pra realny vypadak, kali čałaviek zvaliŭsia ŭ kacioł, a potym znajšli tolki halonačnuju kostku.
Ja padumaŭ i vyrašyŭ pastupać va ŭniviersitet. Spačatku vučyŭsia ŭ homielskim, potym kinuŭ i pajechaŭ u tartuski, u Estoniju.
Jurydyčny fakultet Tartuskaha ŭniviersiteta.
Viarnuŭšysia, davučyŭsia i ŭ homielskim na zavočcy, skončyŭ tolki letaś.
Tamu znajomy i z estonskaj adukacyjaj, i z našaj.
«NN»: U čym roźnica?
IS: Kali pačynaju pryhadvać, chočacca płakać. Balić za rodnuju adukacyju.
Ahulnaja biełaruskaja prablema — heta płahijat na płahijacie i śpisvańnie. A ciapier u nas jašče i zamiežnyja studenty źjavilisia.
Kali ja źjazdžaŭ, na majoj płyni byli tolki dva nie biełarusy, dyj toje našy ludzi, bo jany ŭ Biełarusi dahetul nieviadoma kolki žyli. I voś viartajusia ja na rodnuju ziamielku, a ŭ nas na jurfaku tracina turkmienaŭ, jakija nie toje što pa-biełarusku, pa-rusku nie razumiejuć.
Adznaki im staviać prosta tak. U nas i raniej adukacyja była nie samaha lepšaha ŭzroŭniu, a ciapier dyk i naohuł. Hańba!
Treba, kab naša adukacyja była biełaruskamoŭnaj, heta budzie narmalnym adsiejvalnym faktaram.
U Tartu na majoj płyni byli dva zamiežnyja studenty: ja i fin, dla jakoha estonskaja mova jak dla nas — polskaja.
Ja nie suprać taho, kab da nas pryjazdžali zamiežniki, ale niachaj dla ich buduć tyja ž umovy, što i dla biełarusaŭ. Kab nie było pabłažak praz toje, što jany płaciać za navučańnie ŭ dva-try razy bolš.
Ja ŭžo nie kažu pra toje, što ŭ nas nichto nie piša dypłomnych rabot — ich spampoŭvajuć ci zamaŭlajuć. U Tartuskim univiersitecie za heta adličvajuć adrazu.
U nas student vychodzić sa škoły i traplaje ŭ tuju samuju škołu, dzie jaho vodziać za ruku. U Tartu nie tak. Tam treba samomu rehistravacca na pradmiety, samomu składać hrafik. Heta zručna i vučyć samastojna ŭładkoŭvać svajo žyćcio. Tam niama prapusknoha režymu, niama abaviazkovaha naviedvańnia zaniatkaŭ, niama zvyčajnych zalikovak, tolki ŭ elektronnym vyhladzie.
Darečy, u Tartuskim univiersitecie vučyŭsia Anton Łuckievič. I Usievaład Ihnatoŭski, pieršy prezident Biełaruskaj akademii navuk. Ja svaje navukovyja raboty pisaŭ jakraz pa biełaruskich studentach Tartuskaha ŭniviersiteta. Ad 1632 da 1918 hoda tam advučylisia kala 2700 studentaŭ, što pachodzili ź biełaruskich ziamiel VKŁ.
Darečy, Tartuski ŭniviersitet zasnavany na padmurkach Jezuickaha kalehiuma, jaki adčynili ŭ Tartu ŭ 1583 hodzie paśla Livonskaj vajny, kali Tartaŭščyna i inšyja terytoryi byli dałučanyja da Rečy Paspalitaj. Biełarusy i palaki pryjšli ŭ Tartu i adkryli kalehium, dzie ŭpieršyniu ŭ historyi pačali vykładać na estonskaj movie.
«NN»: Nie było žadańnia zastacca ŭ Estonii?
IS: U mianie zaŭsiody byli dumki, što treba viartacca, padymać krainu z kalen. U hetym sensie ja niepraktyčny čałaviek. Chočacca, kab naša kraina była nie horšaja za Estoniju.
U Tartuskim univiersitecie amal usie vykładčyki — praktyki. Pałova tych, chto vykładaŭ u mianie, pracuje ŭ Viarchoŭnym sudzie. Adzin z vykładčykaŭ maje adnu z najvialikšych advakackich kantor u krainie.
U Estonii zarobki ŭsich sudździaŭ adkrytyja, luby moža ich pahladzieć. Sudździa tam atrymlivaje kala 10 tysiač jeŭra. I jon prychodzić va ŭniviersitet, vykładaje prosta dla taho, kab dać viedy svajoj źmienie. Tam isnuje sacyjalnaja adkaznaść, i ludzi nie pantujucca. A ŭ nas usie chočuć niešta dakazać, uzvysicca za košt kahości, pakazać siabie. Dy budź ty čałaviekam, i ŭsie ciabie ŭbačać!
Ja adnamu estonskamu vykładčyku, u jakoha pisaŭ navukovyja pracy, pryvoziŭ biełaruskija knihi pa BNR. Jon kazaŭ, što razmaŭlać pa-biełarusku nie moža, ale moža čytać i razumieć. A našy što?
«NN»: Raskažycie, jak vy stali «moŭnym inśpiektaram».
IS: Historyja pačałasia daŭno, jašče kali ja vučyŭsia ŭ Tartuskim univiersitecie. U 2009 hodzie mianie delehavali ad Estonii na źjezd biełarusaŭ śvietu. Ustupnaje słova pramaŭlaŭ Pavieł Łatuška, jon tady byŭ ministram, kazaŭ, što zrobić Ministerstva kultury biełaruskamoŭnym. Paśla ŭziaŭ słova Stefan Eryksan, tahačasny pasoł Šviecyi, jon taksama dobra razmaŭlaŭ pa-biełarusku. Ja vyrašyŭ, što z takimi ludźmi ŭ Biełarusi mahčyma ŭsio zrabić biełaruskim, i pačaŭ pierapisku z čynoŭnikami.
Piaty źjezd biełarusaŭ śvietu «Baćkaŭščyna». Delehaty ad Estonii Ihar i Juraś, a taksama Łatvii — Andruś.
Praŭda,
Paŭła Łatušku adpravili ŭ Francyju, Stefana Eryksana — u Šviecyju, ale ja viarnuŭsia ŭ Biełaruś.
Užo vosiem hadoŭ dasyłaju listy ŭ ministerstvy, vykankamy, roznyja ŭstanovy z prapanovaj šyroka vykarystoŭvać biełaruskuju movu. Kali — dziesiać listoŭ na miesiac, kali — sto. Ciapier jość elektronnaja pošta, stała praściej. Dy i dźvižucha pajšła, inšyja pačynajuć hetym zajmacca.
Pamiataju, adnojčy pryjšoŭ ruskamoŭny adkaz ad rektara Minskaha inavacyjnaha ŭniviersiteta Mikałaja Sušy. Zvyčajna tych, chto adkazvaje pa-rusku, ja prašu dać mnie adkaz pa-biełarusku. Ale na hetuju prośbu jon mnie dasłaŭ štości kštałtu: «Hospodin Słučak, jeśli vy nie znajetie russkij, to zajmitieś jeho izučienijem, potomu čto znanije jazykov rasširiajet kruhozor» i dalej u tym ža duchu. Ja abraziŭsia i ŭziaŭsia za prasoŭvańnie źmienaŭ u zakon ab zvarotach hramadzian i jurydyčnych asob. Kab było praviłam adkazvać na movie zvarotu.
U 2011 hodzie zakon byŭ pryniaty. Ciapier heta adziny zakon, jaki rehłamientuje, jakaja dziaržaŭnaja mova musić vykarystoŭvacca pry pierapiscy. U inšych vypadkach čort jaho raźbiare, jakuju movu treba vykarystoŭvać, niama paradku.
U inšych krainach, dzie jość dvuchmoŭje, — Šviejcaryja, Bielhija, Finlandyja, Irłandyja, Kanada — toj, chto źviartajecca ŭ dziaržaŭnyja orhany, ličycca słabym bokam i ŭ kamunikacyi jon abiraje movu. U Šviejcaryi čatyry dziaržaŭnyja movy, i čynoŭniki dziaržaŭnaha ŭzroŭniu pavinny vałodać usimi. I zakanadaŭstva aŭtamatyčna vychodzić na ŭsich dziaržaŭnych movach.
U nas ža absalutna dzikaja situacyja. Kažuć, maŭlaŭ, biełarusy nie chočuć razmaŭlać pa-biełarusku. A čamu im pa-rusku chočacca? Tamu što zakony — pa-rusku, absłuhoŭvańnie — pa-rusku, etykietki — pa-rusku, univiersitety — pa-rusku.
Ja kali pryjšoŭ u technikum paśla biełaruskamoŭnaj škoły, nie razumieŭ terminaŭ, tamu što pa-biełarusku jany hučali zusim inakš. Mnie daviałosia znoŭ pieravučvacca na ruskuju movu. Chiba ja chacieŭ pa-rusku vučycca? Dy ŭ mianie nie było nijakaha vybaru. I va ŭsich niama vybaru.
Čamu my ździŭlajemsia, što biełaruskamoŭnych škoł stanovicca mienš? Našy ludzi, jak i ŭsie inšyja, chočuć žyć jak najpraściej. Ciapier ruskaja mova praź pierahib u dziaržaŭnaj moŭnaj palitycy stanovicca asnoŭnaj. U hetym i ŭsia prablema. Ludzi prosta chočuć žyć ź mienšaj kolkaściu stresaŭ. Jany nie chočuć pierakładać padručniki va ŭniviersitecie, vyšukvać biełaruskamoŭnyja błanki, nie chočuć prychodzić u kaviarniu i pa sto razoŭ paŭtarać adno i toje ž. Jany chočuć prosta spakojna rabić svaje spravy i nie pieražyvać uvieś čas stres. I ja nie chaču stresavacca, tamu časam byvaju žarstkavaty da tych, chto abražaje biełaruskuju movu.
«NN»: Darečy, nakont stresaŭ. Jak vy spraŭlajeciesia ź biaskoncymi najezdami na vas?
IS: Kaniečnie, časam pieražyvaju, ja ŭsio ž taki čałaviek. Ale pieražyvaju nie stolki praz abrazy, kolki praz toje, što ludzi nie razumiejuć prablemu, nie bačać sutnaści.
«NN»: Dyk a pahrozy byli?
IS: Raniej čas ad času prychodzili, ale tak, mlava. A voś u situacyi z padletkam, jaki nazvaŭ movu «miortvaj», kali ŭklučylisia ruskija sajty, pajšła chvala. Pisali roznaje kštałtu: «Pryjazdžaj u Ciumień, budziem jeści z taboj pielmień». Byvała, pa 10—20 adnatypnych pahroz ad rasijan prychodziła. A voś ad biełarusaŭ pahroz, zdajecca, nie było.
«NN»: Nie strašna, što kali-niebudź chtości padpilnuje ŭ padvarotni?
IS: Ja vučyŭsia čatyry hady ŭ mašynabudaŭničym technikumie. Intelihientaŭ tam było mała, zbolšaha prostyja ludzi. Jašče padčas navučańnia čałaviek piać pasadzili. Mnie tam dastavałasia, pieršy hod zaŭsiody plečy byli sinija.
Kali mianie adnojčy daviali, ja špulnuŭ u adnaho kresłam, a ŭ druhoha — napilnikam. Mnie, kaniečnie, paśla hetaha nadavali, daviałosia padymacca z padłohi, ale paśla dyskusija pierajšła ŭ inšuju płoskaść. Usie zrazumieli, što złamać mianie nie ŭdasca.
U mianie byli dva pierałomy nosa, i nie tamu, što ja ŭ dźviery nie ŭpisaŭsia. U bojkach ich zarabiŭ.
«NN»: Što z kim nie padzialili?
IS: Adzin pierałom atrymaŭ u Biełarusi, druhi — u Estonii. Byŭ tam armianin, jaki chadziŭ u cišotcy z nadpisam «Rośsija» i ličyŭ siabie vialikim estoncam. I jon byŭ takim nadakučlivym… A ja čałaviek prosty. Niejak nie strymaŭsia, skazaŭ jamu, kab jechaŭ u svoj Azierbajdžan i tam duryŭ hałavu. Pierabłytaŭ. Ich siamja jakraz uciakała adtul, bo ich tam rezali. Tak dyskusija pierajšła ŭ inšuju płoskaść. Karaciej, treba dobra viedać historyju i hieahrafiju i nie błytać Azierbajdžan z Armienijaj.
«NN»: Raskažycie pra svajo zachapleńnie futbołam.
IS: Futboł — jakraz taja śfiera, dzie biełarusizacyja idzie poŭnym chodam. Raniej u našym futbole nie vykarystoŭvałasia mova, ale Fiederacyja ŭspryniała biełaruskuju ideju.
Za apošnija paru hadoŭ 11 z 16 kłubaŭ stali pisać svaich hulcoŭ pa-biełarusku. Da 2014 hoda naohuł nivodnaha takoha kłuba nie było!
«NN»: Za kaho zaŭziejecie?
IS: Ja sprabuju zastavacca niejtralnym, ale najbolš prychilny da «Homiela», bo ja z Homiela, i da «Krumkačoŭ», bo heta faktyčna adziny pryvatny kłub. Plus u ich ŭsio dobra ź biełaruskaj movaj i naohuł z pracaj ź ludźmi.
U Tartu jość futbolny kłub «Tamika». Na hulniach «Krumkačoŭ» atmaśfiera vielmi padobnaja na tuju, što na tartuskim stadyjonie. Kali b jašče prybrać kardony i milicyju, uvohule byŭ by estonski čempijanat. Tartu — stotysiačny horad, na hulni na stadyjon prychodzić zvyčajna 300—500 čałaviek, jak i na «Krumkačoŭ». Tam usiaho dva achoŭniki. Nichto nie praviaraje sumki, nie zabaraniaje pić piva, palić dymavyja šaški. Usio dušeŭna, i ničoha nie adbyvajecca. A my ździŭlajemsia, čamu ŭ nas małaja naviedvalnaść.
«Krumkačy» jašče imknucca niejak svajho hledača abaranić, zrabić tak, kab jamu było kamfortna. A na hulni niekatorych kłubaŭ prychodziš jak u kancłahier.
U mianie jość akredytacyja bolšaści kłubaŭ, bo ja viadu błoh «Mova Spartova», pišu pra moŭnyja navinki kłubaŭ. Plus sioleta vyrašyŭ pravieryć, jak kłuby staviacca da błohieraŭ. Amal što ŭsie akredytavali, akramia BATE, «Tarpiedy-BiełAZ», «Viciebska» i «Naftana».
