Nahodaj dla praviadzieńnia «kruhłaha stała» staŭ zvarot pradstaŭnikoŭ biełaruskaj intelihiencyi, źviazany sa stanam biełaruskaj movy i jaje rollu ŭ sučasnym hramadstvie.
U kanfierenc-zału redakcyi «SB» dla ŭdziełu ŭ dyskusii pryjšli dvoje z tych, chto padpisaŭ zhadany zvarot, — prafiesar, doktar histaryčnych navuk Leanid Łyč i mastak Mikoła Kupava. Ich surazmoŭcami stali Ihar Marzaluk, staršynia Pastajannaj kamisii pa adukacyi, kultury i navucy Pałaty pradstaŭnikoŭ Nacyjanalnaha schodu, palityk Aleh Hajdukievič i Iryna Bułaŭkina, hałoŭny śpiecyjalist upraŭleńnia ahulnaj siaredniaj adukacyi hałoŭnaha ŭpraŭleńnia ahulnaj siaredniaj, daškolnaj i śpiecyjalnaj adukacyi Ministerstva adukacyi. Być maderataram dyskusii paprasili viadomaha palitołaha i historyka Vadzima Hihina, dekana fakulteta fiłasofii i sacyjalnych navuk BDU.
Iryna Bułaŭkina, Leanid Łyč, Mikoła Kupava.
V.Hihin: Nahadaju, što ŭ našaj krainie — dvuchmoŭje. Pry hetym skłałasia situacyja, kali pieravažnuju rolu adyhryvaje ruskaja mova. Heta pakazvajuć i pierapisy, i sacyjałahičnyja apytanni, i asabistyja naziranni. Biełaruskaja mova karystajecca pavahaj, jana vyvučajecca i ŭ siaredniaj škole, i ŭ VNU. Ale zrazumieła, što ŭ častki hramadstva jaje stan vyklikaje zakłapočanaść, i, mahčyma, abhruntavanuju. Jakoje, na vašu dumku, značeńnie biełaruskaja mova adyhryvaje ŭ farmiravanni biełaruskaj nacyi i patryjatyčnaj śviadomasci? Jakaja jaje histaryčnaja rola ŭ farmiravanni biełaruskaj dziaržavy?
Ł.Łyč: Kab u nas nie było biełaruskaj movy, jak by jana ŭ roznyja pieryjady ni nazyvałasia, nie było b i nacyi. Ja nie sumniavajusia, što pavodle nacyjanalnaj śviadomasci biełaruskamoŭnyja ludzi na paradak vyšej za tych, chto movaju nie karystaŭsia i nie karystajecca. Bieź biełaruskaj movy nie było b Biełaruskaj Savieckaj Sacyjalistyčnaj Respubliki. Straciŭšy movu, my rana ci pozna stracim i dziaržaŭny suvierenitet. I vinoŭnikam hetaha moža stać nie jakaja-niebudź «piataja kałona», a sam narod. Jaki skaža: raz u nas niama svajoj movy, niama admietnaj ad ruskich kultury, dyk navošta nam asobnaja dziaržava?
I.Marzaluk: Biezumoŭna, biełaruskaja mova była tym najvažniejšym faktaram, pry dapamozie jakoha była akreślena spačatku ŭ linhvistyčnym histaryčnym naratyvie terytoryja Biełarusi. Nacyjanalnaja mova adyhryvaje śvietapohladnuju, ideałahičnuju rolu. U niemcaŭ jość paniaćcie «mova serca». Čałaviek moža nie kamunikavać štodzionna na biełaruskaj movie, ale hałoŭnaje, što jon vyznačaje jaje jak svaju rodnuju. Heta daje nam usie padstavy dla strymanaha aptymizmu. Siońnia biełaruskaja mova na samaj spravie ŭ trendzie. Moładź, u tym liku tyja, što vučacca ŭ ruskamoŭnych škołach, pačynajuć asensoŭvać jaje važnaść.
Ihar Marzaluk, Aleh Hajdukievič, Vadzim Hihin.
M.Kupava: Usia prablema ŭ adukacyi. Kab biełaruskaja mova razvivałasia tak, jak razvivałasia na pačatku 1990-ch, usio było b narmalna. Tady było da 70 adsotkaŭ biełaruskich škoł, a siońnia ŭsiaho 13 adsotkaŭ vučniaŭ navučajucca na biełaruskaj. Siońnia mnohija škadujuć, što ich nie vučyli movie i jany nie ŭmiejuć na joj razmaŭlać. Kali b tym 80 adsotkam nasielnictva našaj krainy, jakija padčas pierapisu nazvali siabie biełarusami, dali biełaruskuju škołu, usio było b inakš.
V.Hihin: I jak vy ličycie, čamu tak skłałasia, što biełaruskaja mova vykarystoŭvajecca i ŭ aficyjnych znosinach, i ŭ pobycie značna mienš, čym ruskaja?
I.Marzaluk: Vynik hałasavańnia padčas refierendumu pra movu — heta była reakcyja na miechanistyčnuju, niepadrychtavanuju, paskoranuju akcyju biełarusizacyi. Naša moŭnaja situacyja nie ŭnikalnaja. Ja b nazvaŭ jaje irłandskim sindromam. Irłandcy ŭ svoj čas navat tajemnyja škoły rabili, kab vyvučać svaju movu, ale situacyja tam da bolu nahadvaje biełaruskuju. Niahledziačy na toje, što irłandskaja mova maje status dziaržaŭnaj, abjomy jaje pašyreńnia chiba ci nie mienšyja, čym biełaruskaj. Naša situacyja składvałasia stahodździami, kali my nie mieli svajoj sistemy adukacyi, dziaržaŭnasci. Kaliści ŭ vyniku tatalnaj pałanizacyi my stracili elitu. Zatym uvajšli ŭ skład Rasijskaj impieryi, i elita pačała havaryć na ruskaj movie. U saviecki čas pracavaŭ stereatyp: havoryš pa-rusku — značyć, «pa-haradskomu», pa-biełarusku — «pa-kałhasnamu». Na toje, što mova nie mieła adpaviednaha statusu, ihrała ŭsio. U tym liku i toje, što čałaviek, jaki mieŭ status, pasadu, abaviazkova havaryŭ pa-rusku. Adtul karani siońniašniaj situacyi. Jany ŭznikli nie ŭ 1994 hodzie. Były ministr zamiežnych spraŭ Ivan Antanovič u svajoj knizie «Biełaruś v hłobalnom prostranstvie» pryvodzić prykład. Jon i jaho siabry zakančvali biełaruskamoŭnyja škoły, a potym na ekzamienach u vnu tatalna zrazalisia paprostu tamu, što nie viedali, skažam, ruskaj matematyčnaj leksiki. I heta pryvodziła da taho, što ludzi, nie majučy mahčymasci dać svaim dzieciam adukacyju va ŭniviersitetach pa-biełarusku, sami prasili ab pieravodzie škoł na ruskuju movu navučańnia. Plus ideałahičnaje ŭździejańnie: z adnaho boku, nichto nie admaŭlaŭ fakta isnavańnia biełarusaŭ, ruskich, ukraincaŭ, hruzin, z druhoha boku, my stvarali adziny saviecki narod. I ruskaja mova ŭsprymałasia jak mova internacyjanalnaj kamunikacyi. Apošnim ź biełaruskich savieckich kiraŭnikoŭ, jaki čytaŭ dakład u prysutnasci vyšejšaha načalstva na biełaruskaj movie, byŭ Mazuraŭ, i pamiatajecie, jakaja isteryka pačałasia ŭ Mikity Siarhiejeviča Chruščova? Z druhoha boku, zhodzien z kaleham-historykam Juryjem Barysionkam: raspačaty ŭ pieršyja hady savieckaj ułady kurs na biełarusizacyju ci karenizacyju da kanca tak i nie byŭ zhornuty. Usio roŭna instytucyjalizacyja biełaruskaj nacyi praciahvałasia. Prablema była ŭ adsutnasci ŭłasnaj nacyjanalnaj dziaržavy. Razam z tym abjektyŭna biełaruskaja mova i siońnia źjaŭlajecca važniejšym markieram biełaruskaj śviadomasci.
V.Hihin: Ale časam składvajecca ŭražańnie, što pytańnie biełaruskaj movy nie tolki palityzujecca, ale i vystupaje ŭ jakasci peŭnaha palityčnaha markiera. Kali čałaviek havoryć pa-biełarusku — jon nibyta apazicyjanier, a takija pradstaŭniki ŭłady, jak Ihar Alaksandravič, — vyklučeńnie. Tut užo prahučała, što biełaruskim patryjotam moža być čałaviek, jaki havoryć tolki ci pieravažna na biełaruskaj movie. Chiba ruskamoŭny čałaviek nie moža być patryjotam Biełarusi?
A.Hajdukievič: Absalutnaja bolšaść našych hramadzian, biezumoŭna, choča žyć u niezaležnaj krainie. I bieź biełaruskaj movy, historyi, biez kulturnaj spadčyny nie budzie nacyi, nie budzie biełaruskaj dziaržaŭnasci. Z hetym ja zhodny. Ale ni ŭ jakim vypadku my nie pavinny padzialać našych hramadzian pa moŭnaj prykmiecie. Jon, maŭlaŭ, lepšy patryjot, tamu što havoryć pa-biełarusku. My viedajem ludziej, jakija ździajśniajuć podzvihi, prasłaŭlajuć Biełaruś, ale nie mohuć razmaŭlać na biełaruskaj movie tak, jak by nam chaciełasia. Chiba jany nie patryjoty? U apošnija hady nahladajecca dobraja tendencyja: biełaruskaja mova zrabiłasia hramadskaj, a nie palityčnaj źjavaj. Ja viedaju biełaruskamoŭnych, jak i Ihar Marzaluk, deputataŭ Parłamienta, u jakich roznyja palityčnyja pohlady. U mianie ŭ partyi šmat ludziej, jakija razmaŭlajuć na movie. I ja namahajusia na joj razmaŭlać. U mianie jość adzin dzień u tydni, kali my z dačkoj karystajemsia tolki biełaruskaj.
M.Kupava: I jaki heta dzień?
A.Hajdukievič: Čaćvier.
I.Marzaluk: Kali ŭ 1989 hodzie my zachodzili ŭ kaviarniu i havaryli pa-biełarusku, nam kazali: «Chłopčyki, a vy chto? Vy ž nie kałhasniki i nie piśmienniki…» Siońnia taki stereatyp udałosia pieraadoleć. Ciapier pa-biełarusku havoryć haradskaja modnaja moładź. Kab źmianić moŭnuju situacyju da lepšaha, nie treba ŭsprymać siabie mienšaściu, reziervacyjaj. Jość dziesiacimiljonny biełaruski narod. Jon u vyniku peŭnych abstavin straciŭ kulturu maŭleńnia. Samy važny kryteryj — nie «razmaŭlaješ ci nie razmaŭlaješ», a «lubiš ci nie lubiš», «jakuju kulturu ty ŭsprymaješ jak svaju». U habrejaŭ taksama ž byŭ čas, kali na iŭrycie i dziesiaci adsotkaŭ nie havaryła. Hałoŭnaje — vola i žadańnie nacyi.
A.Hajdukievič: Z inšaha boku, nam pašancavała. U nas unikalnaja nacyja. U nas dźvie movy, jakija my možam nazyvać rodnymi. Čamu my pavinny siabie abmiažoŭvać?
V.Hihin: Prezident nieadnojčy havaryŭ, što ruskaja mova nam nie čužaja.
I.Bułaŭkina: U krainie isnujuć ustanovy ahulnaj siaredniaj adukacyi ź biełaruskaj i ruskaj movami navučańnia. Biełaruskaja mova źjaŭlajecca vučebnym pradmietam jak va ŭstanovach ahulnaj siaredniaj adukacyi ź biełaruskaj movaj navučańnia, tak i z ruskaj movaj navučańnia. Niezaležna ad movy navučańnia ŭ V — ChI kłasach na vyvučeńnie biełaruskaj i ruskaj moŭ advodzicca adnolkavaja kolkaść hadzin. Raniej roznaja kolkaść hadzin vydzialałasia ŭ pačatkovaj škole. Adnak užo druhi hod adbyvajecca paetapny pierachod na novy typavy vučebny płan, u adpaviednasci ź jakim va ŭstanovach ahulnaj siaredniaj adukacyi ź biełaruskaj i ruskaj movami navučańnia na vyvučeńnie abiedźviuch advodzicca adnolkavaja kolkaść hadzin. U minułym navučalnym hodzie pierachod adbyŭsia ŭ druhim kłasie, u biahučym — u trecim kłasie, u nastupnym adbudziecca i ŭ čaćviortym kłasie.
Ł.Łyč: Ja liču biełaruskuju movu maci našaj nacyi. Mienavita jana dapamahła toj supolnasci ludziej, jakaja žyła na našaj terytoryi, stać nacyjaj. Tamu hetuju movu treba šanavać na dziaržaŭnym uzroŭni, jak śviatyniu. Ale ciapier biełaruskaja mova na farmiravańnie nacyi nijak nie ŭpłyvaje.
V.Hihin: Jak heta? Čamu?
Ł.Łyč: Tamu što ŭsia asnoŭnaja płyń infarmacyi, jakaja idzie da nas, na ruskaj movie. Na biełaruskaj u našaj krainie tolki kala dziesiaci adsotkaŭ vychodzić knižak. Pahladzicie rajonnyja, haradskija, abłasnyja haziety… Zahałoŭki na biełaruskaj movie — a teksty spres ruskija. Nazavicie mnie choć adnaho kiraŭnika vyšejšaha ranhu, jaki za apošnija dvaccać hadoŭ vystupiŭ by pa-biełarusku.
V.Hihin: Alaksandr Łukašenka! A Pavieł Łatuška, naprykład, były ministr kultury i ciapierašni pasoł Biełarusi ŭ Francyi, uvieś čas havoryć na biełaruskaj movie. Uvohule, Ministerstva kultury viadzie spravavodstva, nakolki ja viedaju, pieravažna pa-biełarusku. Darečy, my vyznačyli dźvie tendencyi, jakija supiarečać adna adnoj. Z adnaho boku, my kažam, što ŭ infarmacyjnaj prastory mała biełaruskaj movy… Z druhoha — kažam ab farmiravanni peŭnaj mody na movu. Jakija ž realii funkcyjanavańnia biełaruskaj movy ŭ sučasnym hramadstvie?
I.Marzaluk: U nas jość taki žanr: piesni-žalby. Lubim paškadavać siabie, papłakać. Aleh Łatyšonak, biełastocki historyk, ličyć, što biełaruski nacyjanalny prajekt adzin z samych paśpiachovych va Uschodniaj Jeŭropie. Łatyšonak kaža: kali naradziłasia jaho babula, byŭ rasijski car Mikałaj II. A kali jana adyšła ŭ lepšy śviet, była druhaja kadencyja biełaruskaha Prezidenta Alaksandra Łukašenki. Kab z etnahrafičnaj supolnasci za adno pakaleńnie stać niezaležnaj dziaržavaj, mieć usie instytualizavanyja struktury ŭ hramadstvie, svaju akademiju, vojska… Heta ašałamlalny pośpiech. Jasna, što na hetym šlachu byli straty. I adnoj z takich strat źjaŭlajecca situacyja, jakaja siońnia skłałasia z nacyjanalnaj movaj. Ale havaryć pa-rusku ŭ Biełarusi nie značyć być ruskim. Toje, što biantežyć mnohich radykalna nastrojenych rasijan. Samaje važnaje, u tym liku i dla viartańnia moŭnaj tradycyi, — kim ty siabie ličyš. A tut u nas usio narmalna. Absalutnaja bolšaść i ruskamoŭnych, i biełaruskamoŭnych biełarusaŭ ličać siabie biełarusami. Pieršaje, što my pavinny zrabić i na ŭzroŭni zakanadaŭstva, i na ŭzroŭni adukacyjnaj palityki, — aściarožna, pavoli pravodzić miakkuju biełarusizacyju. Raju źviarnuć uvahu na adnu z samych drenna pachkich knižak: «Biełorusskij nacionalizm protiv russkoho mira», dzie hałoŭnym nacyjanalistam abvieščany Prezident Łukašenka, Urad Respubliki Biełaruś, naša Ministerstva adukacyi, nu i ja jak pradstaŭnik «čyrvona-zialonaha nacyjanalizmu». Usio, što my robim, — robim u narmalnym pracesie razvićcia nacyi. Prosta bieź pierahibaŭ.
A.Hajdukievič: Samaje hałoŭnaje — nie palityzavać hetaje pytańnie. Jak tolki my budziem palityzavać, u hramadzian pačniecca admaŭleńnie. Uličvać sumny dośvied druhich krain. Da biełarusizacyi treba stavicca vielmi aściarožna. Hetym treba zajmacca, ja zhodny. Ale nie varta havaryć, što my pryjdziem da adnoj dziaržaŭnaj movy. Ja liču, toje, što ŭ nas dźvie dziaržaŭnyja movy, heta dobra.
Ł.Łyč: Asabliva dla biełaruskaj movy heta «dobra». Zrazumieła, u dvukossi.
A.Hajdukievič: Prykład, jak možna uvodzić movu va ŭžytak biez palityzacyi, — spartyŭnyja kamientatary. Śviatočnyja šou, kancerty — taksama viaducca na biełaruskaj movie. Heta tyja kroki, jakija dziaržava robić užo ciapier. A biełaruskamoŭnaja rekłama? Učora byŭ na aŭtazapraŭcy sietki «A-100», vielmi było pryjemna čuć, što dyśpietčar razmaŭlaje na biełaruskaj movie. I mižvoli pačynaješ adkazvać hetak ža.
Ł.Łyč: Ale ci paŭpłyvaje heta na ahulnuju situacyju? Heta pryparki dla miortvaha.
V.Hihin: Nu dyk sfarmulujcie, kali łaska, što pavinna zrabić dziaržava ŭ padtrymku biełaruskaj movy?
I.Marzaluk: Tak, bolšaja častka našych hramadzian havoryć na ruskaj movie. Ale my nie chočam, kab była stračana biełaruskaja mova. Treba stvaryć stan realnaha dvuchmoŭja. Heta — i kadyfikacyja zakonaŭ na dźviuch movach, i vykładańnie takich pradmietaŭ, jak historyja Biełarusi i hieahrafija Biełarusi, pa-biełarusku.
Ł.Łyč: U biełaruskaj movy niama nijakich realij dla funkcyjanavańnia ŭ farmacie dziaržaŭnaj na sučasnym etapie. Jana całkam vyklučana z aficyjnaha žyćcia. Heta śviedčyć, što va ŭmovach Biełarusi nijakaha aficyjnaha dvuchmoŭja nie patrebna. Adna mova moža całkam zabiaśpiečyć usie patreby, jak ciapier ruskaja. Ale tyja ž funkcyi jana vykonvaje i na nieabsiažnych prastorach Rasii, dzie sto piaćdziasiat miljonaŭ nasielnictva. Nazavicie chacia b adnu jeŭrapiejskuju krainu z adnoj tytulnaj nacyjaj, jakaja b karystałasia dźviuma movami.
V.Hihin: Finlandyja. Tam finskaja i šviedskaja movy.
Ł.Łyč: Ale šviedskaja funkcyjanuje tolki tam, dzie žyvuć šviedy, i da taho ž na ich etničnaj terytoryi.
V.Hihin: Navat dziaržaŭnaje telebačańnie Finlandyi pracuje na dźviuch movach.
I.Marzaluk: Zhadajem jašče Irłandyju.
Ł.Łyč: Ja liču, što dziaržava zrabiła vialikuju pamyłku, što ŭviała aficyjnaje dvuchmoŭje. Refierendum pra dvuchmoŭje prachodziŭ pad vialikim infarmacyjnym uciskam. U srodkach masavaj infarmacyi zusim adsutničali materyjały pra historyju biełaruskaj movy i jaje rolu. Treba pastupova nahružać biełaruskuju movu sacyjalnymi funkcyjami, kab jana pracavała jak dziaržaŭnaja. Pieradavać joj funkcyi ruskaj movy. Heta niaprosta. U mnohim my źjaŭlajemsia załožnikami Rasii. Jaje nie zadavalniaje navat miakkaja, łahodnaja biełarusizacyja. My apynulisia jak nikoli dahetul u vielmi ciažkim stanoviščy.
V.Hihin: Chaču ŭdakładnić pra ciažki jak nikoli, pa vašym mierkavanni, Leanid Michajłavič, stan biełaruskaj movy. Histaryčnyja paraŭnanni pavinny być trapnymi. U Rečy Paspalitaj biełaruskaja mova była pastupova vycieśniena z užytku ŭvohule.
Ł.Łyč: U Rečy Paspalitaj byŭ masiŭ sialanstva, kudy nie dachodziła pałanizacyja. Na jaho prypadała 90 adsotkaŭ. Tam zachoŭvałasia mova. Siońniašniaj biełaruskaj vioscy heta nie charakterna.
I.Marzaluk: U XVIII stahoddzi była spolščana ŭsia elita. Kab nie pałanizacyja, u nas nie było b takoj situacyi ź biełaruskaj movaj.
V.Hihin: Całkam zhodny!
A.Hajdukievič: U nas niama źniešnich vorahaŭ, jakija razburajuć našu nacyjanalnuju movu i kulturu, ni na Uschodzie, ni na Zachadzie. Budziem umacoŭvacca palityčna, ekanamična, duchoŭna, nam nichto nie pieraškodzić u zachavanni nacyjanalnaj kultury.
M.Kupava: U pieršuju čarhu my pavinny stvaryć biełaruskamoŭny ŭniviersitet. Zrabić pa-sapraŭdnamu biełaruskimi škołu, dziciačy sadok. Nam spatrebicca jašče šmat času, kab viarnucca da pakazčykaŭ 1994 hoda.
A.Hajdukievič: Tady biełaruskamoŭnaść adukacyi była farmalnaściu. Siońnia maje dzieci bolš vučać movu, čym ja ŭ toj čas.
M.Kupava: Treba pieraviesci na biełaruskuju movu słužbovaje spravavodstva. Kab mova pryjšła ŭ Parłamient, sienat. Viadoma, štučna nikoha nie prymusiš, kali niama śviadomasci. Treba dumać, jakija znajsci ryčahi, kab zaachvocić ludziej karystacca biełaruskaj movaj.
Ł.Łyč: Navat nivodnaha sielskaha savieta niama, jaki vioŭ by spravavodstva na biełaruskaj movie.
I.Marzaluk: Mnohija vyraki NKVD biełaruskim dziejačam byli napisanyja na biełaruskaj movie, dy jašče na błankach z taraškievicaj. U epochu biełarusizacyi kalehi ckavali Jaŭchima Karskaha za «čarnasocienstva», i jon zmušany byŭ źjechać u Leninhrad. Hvałtam my ničoha nie zrobim. Mikoła Mikałajevič vielmi słušna zaŭvažyŭ: treba znajsci miechanizmy, kab złahodzić situacyju, pierakanać ludziej.
A.Hajdukievič: Maje prapanovy takija — častka pradmietaŭ pavinna va ŭsich škołach vykładacca na biełaruskaj movie. Adzin z takich pradmietaŭ, jak užo zhadaŭ Ihar Alaksandravič, — historyja Biełarusi. Ab hetym, miž inšym, kazaŭ i Prezident u svaich vystupleńniach. Druhoje, čynoŭniki pavinny viedać biełaruskuju movu.
I.Marzaluk: Nie prosta pavinny — abaviazany! Zhodna z zakonam ab dziaržaŭnaj słužbie, jaki nichto nie admianiaŭ. Kali ludzi z abureńniem mnie pišuć pra prablemy biełaruskaj movy, ale pišuć pa—rusku, ja adkazvaju im pa—rusku — nie tamu, što nie vałodaju movaj, a tamu, što pavinien tak rabić u adpaviednasci z zakonam. I kali čałaviek źviartajecca da luboha čynoŭnika pa—biełarusku, toj jamu abaviazany adkazać na toj ža movie.
A.Hajdukievič: Ale i tut nie pavinna być pierahibaŭ. Pryncyp «viedaješ movu — možaš kiravać, nie viedaješ — nie možaš» — absurdny. Prafiesijnyja jakasci pierš za ŭsio!
V.Hihin: Nastupnaje pytańnie, na jakim my pavinny zasiarodzicca i jakoje ŭžo tak ci inačaj zakranali, — stan biełaruskamoŭnaj adukacyi.
I.Bułaŭkina: Na siońniašni dzień u krainie kala 3 tysiač ustanoŭ ahulnaj siaredniaj adukacyi. Z ich kala 48 adsotkaŭ — tyja, u jakich adukacyja viadziecca pa—biełarusku, 51 adsotak — na ruskaj movie. Astatnija — dzie navučańnie viadziecca na litoŭskaj i polskaj movach. Prablema ŭ kolkasci vučniaŭ. Zrazumieła, bolšaja častka ŭstanoŭ ź biełaruskaj movaj navučańnia znachodzicca ŭ sielskaj miascovasci. Ale ŭsie našy kroki na vypraŭleńnie situacyi pavinny być uzvažanymi i pastupovymi. Treba zacikavić baćkoŭ. Tamu što ŭ adpaviednasci z zakanadaŭstvam prava vybaru movy navučańnia naležyć im. U zaležnasci ad ich rašeńnia stvarajucca kłasy i ŭstanovy z toj ci inšaj movaj navučańnia. Kančatkovaje rašeńnie ab stvarenni prymaje nie Ministerstva adukacyi, a miascovyja vykanaŭčyja i rasparadčyja orhany. Ministerstvam adukacyi raspracavany šerah narmatyŭnych pravavych aktaŭ na biełaruskaj movie, jakija rehulujuć arhanizacyju adukacyjnaha pracesu pa—biełarusku. Naprykład, raniej u nas instruktyŭna—mietadyčnyja piśmy pa ŭsich pradmietach, akramia biełaruskaj movy i litaratury, składalisia pa—rusku. Z hetaha navučalnaha hoda — na abiedźviuch dziaržaŭnych movach. Z 2015 — 16 navučalnaha hoda ŭviedziena profilnaje navučańnie, heta značyć, vučni adpaviednych profilnych kłasaŭ buduć vyvučać biełaruskuju movu i litaraturu na pavyšanym uzroŭni. Tut išła razmova, kab historyja Biełarusi i hieahrafija Biełarusi vykładalisia pa—biełarusku. Z 2012 hoda ŭ adpaviednasci z rekamiendacyjami Ministerstva adukacyi va ŭstanovach ahulnaj adukacyi z ruskaj movaj navučańnia hetyja pradmiety mohuć vykładacca pa—biełarusku. U 2016 — 17 hodzie hetym pravam skarystalisia dzieści kala 22,5 tys. vučniaŭ, a ŭ minułym navučalnym hodzie — kala 18,5 tys. vučniaŭ. Nie skažu, što heta vialikija ličby, ale praces idzie. Praduhledžany abaviazkovy vypuskny ekzamien pa biełaruskaj i ruskaj movach na II stupieni ahulnaj siaredniaj adukacyi, vypuskny ekzamien pa adnoj ź dziaržaŭnych moŭ na vybar vučniaŭ — na III stupieni ahulnaj siaredniaj adukacyi. Vypusknikam UASA zabiaśpiečana prava vybaru testaŭ na ruskaj abo biełaruskaj movie pry prachodžanni centralizavanaha tesciravańnia. Stvorany Nacyjanalny adukacyjny partał, dzie raźmieščana navukovaje, navukova-mietadyčnaje supravadžeńnie abnoŭlenaha źmiestu adukacyi pa biełaruskaj movie. U mai pravodziŭsia respublikanski sieminar u Mahilovie «Padtrymka i pašyreńnie śfiery vykarystańnia biełaruskaj movy va ŭstanovach ahulnaj siaredniaj adukacyi Mahiloŭskaj vobłasci: asoba, adukacyja, hramadstva». Anałahičny sieminar zapłanavany ŭ Homielskaj vobłasci.
M.Kupava: A jak vy tady prakamientujecie fakt, što kali zapisvali dziaciej u biełaruskamoŭnuju himnaziju № 23 Minska, to baćki z usiaho horada navat načavali kala himnazii? Heta narmalna, pa-vašamu? I ci šmat supracoŭnikaŭ ministerstva ŭziali za ručki svaich dzietak i paviali ŭ biełaruskija kłasy?
A.Hajdukievič: Ja taksama sutyknuŭsia z prablemami, kali maja dačka pastupała ŭ himnaziju, choć i nie biełaruskamoŭnuju. Maja žonka ŭsiu noč była tam, sačyła z druhimi baćkami za spisami. Heta sapraŭdy vializny stres dla dziaciej. I ja padtrymlivaju prapanovu ministra adukacyi admovicca ad ekzamienaŭ u himnazii.
I.Marzaluk: Kali biełaruskamoŭnaja škoła daje vysakajakasnyja viedy, ruskamoŭnyja baćki addajuć tudy dziaciej nie ź niejkich asablivych patryjatyčnych pačućciaŭ, a prosta tamu, što viedajuć: u hetaj himnazii dzicia atrymaje vysoki ŭzrovień viedaŭ, biez prablem zdaść CT i pastupić u samy prestyžny ŭniviersitet. Voś kluč. Tak zdaryłasia ŭ 1920-ch hadach u Mahilovie, dzie byli polskija, biełaruskija, habrejskija i ruskija škoły. Tamu samaja hałoŭnaja zadača — kab biełaruskamoŭnaja adukacyja była jakasnaj. Prablema nie ŭ žadanni ci niežadanni złych čynoŭnikaŭ nie puskać biełaruskuju movu ŭ biełaruskuju škołu. Prablema — u vybary baćkoŭ. Kab jon byŭ na karyść nacyjanalnaj movy, patrebnaja sacyjalnaja rekłama, u tym liku na telebačanni. Sistemnaja ahitacyjnaja kampanija. Ale ni ŭ jakim vypadku nie łamańnie praz kalena. Bo časam čuju: dy ŭsich zahnać u biełaruskija kłasy dyrektyŭna… Nie atrymajecca!
M.Kupava: Zaraz u Mahilovie ŭsiaho try vučni vučacca na biełaruskaj movie ŭ pačatkovaj škole.
I.Bułaŭkina: Z ulikam zapytaŭ baćkoŭ u Mahilovie pa-biełarusku navučajecca 7 vučniaŭ: u siaredniaj škole № 1 — try vučni, u siaredniaj škole № 34 — čatyry vučni. Prablema ŭ tym, što baćki nie vielmi achvotna imknucca addavać svaich dziaciej va ŭstanovy adukacyi ź biełaruskaj movaj navučańnia.
M.Kupava: Cełych siem navat? Chiba heta narmalna? A ŭ majoj Oršy jašče horš — tam nivodnaha biełaruskamoŭnaha kłasa.
I.Marzaluk: A čamu tady Tavarystva biełaruskaj movy drenna pracuje?
Ł.Łyč: Z druhoj pałovy 1920-ch hadoŭ, kali ludzi pierakanalisia, što budučynia za biełaruskaj movaj, u biełaruskija škoły pajšli dzieci z polskich, ruskich, habrejskich škoł. Kali zrabić biełaruskuju movu sacyjalna zapatrabavanaj, kab jana vykonvała tyja funkcyi, što zaraz ruskaja, — nie treba było b Ministerstvu adukacyi prykładać nijakich vysiłak, nie treba było b nijakich uhavoraŭ — ludzi sami viali b dziaciej u biełaruskija škoły. Ale jak heta zrabić?
V.Hihin: Nu voś my ž i sabralisia, kab prydumać, jak heta zrabić.
A.Hajdukievič: U nas razychodžańnie tolki ŭ adnym pytanni: ci treba ŭsich prymušać vučycca na biełaruskaj movie, ci my pavinny patrochu papularyzavać biełaruskuju movu, stvarać realnaje dvuchmoŭje. A prymusić usich atrymlivać adukacyju na biełaruskaj — heta tolki adviernie.
V.Hihin: Dyk chto pavinien vybirać movu navučańnia: baćki, ustanovy adukacyi? Albo jość jašče niejki šlach?
Ł.Łyč: Naviazvać biełaruskuju movu nielha, kali dla jaje niama praktyčnaha prymianieńnia. Kali na joj zapracujuć u nas usie dziaržaŭnyja ŭstanovy i pradpryjemstvy, słužbovaje spravavodstva pieraviaduć na biełaruskuju movu, usie baćki buduć staracca, kab dzieci išli ŭ biełaruskamoŭnyja škoły. I vyšejšaja škoła taksama budzie pracavać na biełaruskaj movie.
M.Kupava: Nie treba błytać dziaržaŭny kłopat pra movu z prymusam. Dla mianie stvareńnie biełaruskaj škoły — heta nie prymus, a dziaržaŭny kłopat.
Ł.Łyč: Treba stvaryć takija abstaviny, kab čałaviek u śfiery hramadskaj dziejnasci bieź biełaruskaj movy nie moh abyscisia! Nijakaja biełaruskamoŭnaja rekłama situacyi nie vypravić.
A.Hajdukievič: U Jeŭropie razvivajuć najnoŭšyja technałohii… A my spračajemsia pra toje, što kali ŭ nas usie nie zahavorać na biełaruskaj movie, naša kraina nie budzie razvivacca. Pravilna, biełaruskuju movu treba papularyzavać, ale kali my skancentrujemsia tolki na hetym, my što, budziem žyć lepiej?
I.Marzaluk: Hałoŭny vorah biełaruskaj movy siońnia — nie ruskaja kultura. Jość suśvietnyja pracesy. Mnohija našy maładyja hramadzianie nie viedajuć ni ruskaj litaratury, ni biełaruskaj.
V.Hihin: Jak nam paźbiehnuć taho, što zdaryłasia va Ukrainie, dzie ŭsiu adukacyju vyrašyli z 2020 hoda pieraviesci vyklučna na ukrainskuju movu? Hetaja praktyka, darečy, vyklikała zakłapočanaść Parłamienckaj asamblei Rady Jeŭropy, i suprać vystupili nie tolki Rasija, ale i Vienhryja, Rumynija. Ci treba nam stanavicca na taki šlach, zmušać ludziej mianiać identyčnaść? Hety šlach, jak pakazała Ukraina, viadzie da hramadskaha supraćstajańnia.
M.Kupava: Biełaruskaja mova pavinna zamianić ruskuju va ŭsich dziaržaŭnych instytucyjach.
A.Hajdukievič: My — adzinaja kraina postsavieckaj prastory, dzie niama mižnacyjanalnych, relihijnych, mižetničnych dy inšych kanfliktaŭ. Jakaja zachavała spakojnuju abstanoŭku. Usio, što vy prapanoŭvajecie, Mikałaj Mikałajevič, viadzie da taho, što my heta zhubim.
Ł.Łyč: Naša adukacyja razvivajecca pa-za biełaruskim nacyjanalnym intaresam. Tamu što piedahahičny praces budujecca nie na movie karennaj nacyi. A heta vielmi redki vypadak, takoje nazirajecca chiba ŭ krainach, jakija niadaŭna vyjšli z-pad kałanijalnaj zaležnasci. Heta ŭsio pa vinie dziaržaŭnaha dvuchmoŭja. Samaje strašnaje, što navat u biełaruskamoŭnyja škoły iduć niepadrychtavanyja nastaŭniki, bo jany atrymali adukacyju na ruskaj movie. Praviesci ŭrok jašče mohuć, a pa-za kłasam ź dziećmi havorać na ruskaj movie. My nie rychtujem maładyja pakalenni, zdolnyja być nośbitami biełaruskaj kultury. I mnie baluča, što ciapier, kali chtości ad pryrody zdolny da litaraturnaj dziejnasci, jon pačynaje pisać na ruskaj movie. My stracim navat tyja pazicyi, jakija mieła biełaruskaja litaratura. Ja nie liču, što adukacyju možna papravić za adzin hod. Kali za 10 — 20 hadoŭ biełaruskaja mova ŭ śfiery adukacyi vyjdzie na toj uzrovień, jaki siońnia maje ruskaja, heta dobra.
A.Hajdukievič: Ja nie zhodny z tym, što zaniepadaje biełaruskaja litaratura. I kolki ŭ nas talenavitych muzykaŭ, hrup, jakija vykarystoŭvajuć biełaruskuju movu! I zaraz jany vystupajuć i ŭ Rasii, i Jeŭropie.
I.Marzaluk: U nas vielmi mocnaja biełaruskamoŭnaja maładaja litaraturnaja hienieracyja, ź joj za redkim vyklučeńniem ciažka paraŭnać uzrovień ruskamoŭnych aŭtaraŭ.
V.Hihin: A Aleksijevič?
I.Marzaluk: Napeŭna, ja pakryŭdžu nobieleŭskaha łaŭreata, dla mianie heta samaje vialikaje rasčaravańnie, kali nie dali premiju Vasilu Bykavu, a dali Śviatłanie Aleksijevič, jakaja dla mianie pa-za biełaruskim dyskursam.
V.Hihin: Ujaŭlajecca, što pry papularyzacyi movy, kožny pavinien kazać pra svoj ułasny vopyt. Naprykład, kali ja pryjšoŭ redaktaram u «Biełaruskuju dumku» ŭ 2007 hodzie, to my ŭviali takuju praktyku: za biełaruskamoŭnyja materyjały płacili hanarary na 10 pracentaŭ bolšyja. Davajcie pahavorym pra hramadskija i dziaržaŭnyja inicyjatyvy, skiravanyja na zachavańnie i papularyzacyju biełaruskaj movy.
I.Bułaŭkina: Nie tolki Ministerstva adukacyi pavinna vyrašyć hetyja prablemy, a ŭsio hramadstva. Źjaŭlajucca novyja inicyjatyvy, naprykład prajekt «Čytajem pa-biełarusku z Velsom». Jon idzie nie pieršy hod, nienaviazliva, u vyniku ŭ baćkoŭ i dziaciej źjaŭlajecca matyvacyja vyvučać biełaruskuju movu i razmaŭlać na joj. Dobra, kab takich inicyjatyŭ było značna bolej.
I.Marzaluk: Maja papraŭka ŭ zakon ab markiroŭcy tavaraŭ prajšła. I ciapier na kožnaj upakoŭcy biełaruskaha tavaru budzie markiroŭka i na ruskaj, i na biełaruskaj movach. Voś tak pastupova situacyja i źmienicca. Kalehi, my chočam, kab toje, što ciaham stahodździaŭ spačatku polščyłasia, potym ruščyłasia, vokamhnienna źmianiłasia. Tyja, chto nienavidziać biełaruskuju identyčnaść, bjuć va ŭsie bubny jakraz z-za tych krokaŭ, pra jakija kazała Iryna Uładzimiraŭna. My na pravilnym šlachu.
M.Kupava: Situacyja takaja: tolki trynaccać adsotkaŭ dziaciej navučajecca ŭ tak zvanych biełaruskich kłasach. I heta fakt. Chaču źviarnucca da pradstaŭnikoŭ našaha hramadstva z prapanovaj pakłapacicca, kab ichnija dzieci i ŭnuki pajšli ŭ biełaruskija kłasy.
V.Hihin: Dobra, voś padletak zachacieŭ havaryć na biełaruskaj movie… Pytańnie: na jakoj? Biełaruskaja mova ŭnikalnaja i tym, što ŭ jaje jość dva varyjanty artykułaŭ u Vikipiedyi: na litaraturnaj movie i na taraškievicy. Davoli šyroka ŭžyvajucca takija słovy, jak «rovar», «kiroŭca», «dalar», «habrej». Ale voś ja adkryvaju słoŭnik litaraturnaj movy, i takich słoŭ tam niama. Albo niekatoryja (jak rovar, naprykład) nosiać dyjalektny charaktar. Vy kažacie «rasijskaja mova», a pa słoŭniku jana — «ruskaja». Tak, i ŭ ruskaj movie jość «poriebrik» i «bordiur»… A jašče niekalki hod tamu praviali reformu movy. Ja pracavaŭ tady ŭ BiełTA. U hetym infarmacyjnym ahienctvie zachoŭvajecca stužka navin na biełaruskaj movie. Tam pracujuć vydatnyja supracoŭniki, ale jany vymušanyja byli vyklikać dla kansultacyi śpiecyjalistaŭ z Akademii navuk, kab razabracca, što i jak ciapier pisać. A tut jašče sprečki pra kirylicu i łacinicu… Hetaja błytanina — zaachvočvaje da movy ci naadvarot?
M.Kupava: Pytańnie vielmi złabadzionnaje. Hałoŭnaje adroźnieńnie taraškievicy — užyvańnie miakkaha znaka dla paznaki asimilacyjnaj miakkasci zyčnych. Vy pasłuchajcie, jak siońniašnija śpievaki vymaŭlajuć: «pieśnia», «śnieh» — ź ćviordym «s». Heta tamu, što jaho miakkaść nie paznačanaja. Tamu pierśpiektyva dalejšaha razvićcia našaj movy — heta tolki taraškievica. Što tyčycca novych słoŭ, heta narmalnaja źjava, mova ž razvivajecca. Ale niadaŭniaja reforma movy, na maju dumku, biazhłuzdaja.
I.Marzaluk: Kali biełarus, vychavany ŭ biełaruskamoŭnym asiaroddzi, razmaŭlaje, jon i tak skaža «śnieh», «pieśnia», i nie patrebna jamu dadatkovych znakaŭ na piśmie. Vuń u anhlijskaj marfałahičny pryncyp pieradańnia hukaŭ, vučać dva ałfavity, zvyčajny i fanietyčny. Kali ŭ nas vysunuli łozunh «Lepš pałanizmy, čym rusizmy», pryčym pad rusizmami razumieli ahulnasłavianskuju leksiku, heta było dzikunstva. Zakon movy: tady skarystoŭvajecca čužaja leksika, kali niama svajoj. I atrymlivajecca, što ty, z punktu hledžańnia niejkich baraćbitoŭ, niapravilna karystaješsia movaj. Praŭda, ad ich samich za adzinkavymi vyniatkami ja nie čuŭ u pobycie hetych «ekalohija», «psychalohija». Branisłaŭ Taraškievič sam kazaŭ, što jaho pravapis patrabuje dapracoŭki. I kolki b ja ni havaryŭ pa-biełarusku — dla tych, chto siadzić na jakim-niebudź sajcie «Partyzan», ja vorah. Heta akopnaja psichałohija. Kali ludziej trasie prosta ad taho, što inšyja — inšyja. Samaje hałoŭnaje, siońnia nichto nie asprečvaje, što jość biełaruskaja mova. Pavinien być nacyjanalny kansensus.
Ł.Łyč: Pravilna, hałoŭnaje — nie jaki pravapis, a jak zachavać movu ŭvohule.
A.Hajdukievič: Kali my jašče pačniom siarod našych biełaruskamoŭnych hramadzian dzialić, chto pravilna havoryć na biełaruskaj movie, chto niapravilna, my zabłytajemsia zusim. Chaj hetym zajmajucca navukoŭcy. Spuskać takija pytanni ŭ pobyt, da prostych ludziej — heta šlach u nikudy.
Ł.Łyč: Ništo tak dobra nie zachoŭvaje movu, jak knižnyja fondy. A nam ža treba, kab mova žyła. Kab jana była čutna. Treba ad dziaržavy za podpisam Prezidenta apublikavać miemarandum u abaronu biełaruskaj movy, vyznačyć šlachi jaje ŭviadzieńnia ŭ aficyjnaje žyćcio. Ja b chacieŭ, kali vyjdzie taki prahramny dakumient, nastupny hod abjavić Hodam biełaruskaj movy. U kožnym pracoŭnym kalektyvie kab adbyłasia lekcyja pra vyklučnuju rolu biełaruskaj movy. Stvaryć dyskusijny kłub — padobny tamu, što sabraŭsia siońnia. I raz na miesiac pakazvać pa televizary pasiadženni hetaha kłuba. I zusim nieapraŭdana, što Tavarystva biełaruskaj movy imia F.Skaryny nie finansujecca dziaržavaj.
M.Kupava: My havorym nie pra pavodziny kahości asobna, a pra rolu ŭ zaniapadzie dziaržaŭnaj movy dziaržavy, ad jakoj usio zaležyć. U škole niama takoha važnaha navučalnaha dapamožnika pa-biełarusku jak hłobus. Univiersitety pavinny stać biełaruskamoŭnymi, škoły pavinny być biełaruskimi niefarmalna. Stvaryć napačatku 3 — 4 biełaruskamoŭnyja telekanały, u tym liku telekanał dla dziaciej i moładzi. I heta tolki pačatak. Čas budzie padkazvać dalejšyja kroki.
V.Hihin: Naša dyskusija nahadała mnie adzin epizod… Chutka budzie 200 hadoŭ paŭstańnia dziekabrystaŭ. Siarod tych, chto ich dapytvaŭ, byŭ Alaksandr Bienkiendorf. I voś jon pytajecca: «Što vy chacieli zrabić?» Jamu adkazvajuć: «My chacieli admianić pryhonnaje prava». Tady hienierał i kaža: «Dyk vy ž bujnyja ziemleŭładalniki. Čamu vy ŭ siabie ŭ majontkach nie admianili pryhonnaje prava, a patrabavali heta ad dziaržavy? Ja svaich pryhonnych adpusciŭ na volu». Chutčej za ŭsio, heta histaryčny aniekdot, lehienda, ale pakazalnaja… Zdajecca, pierš čym patrabavać štości ad dziaržavy, kožny pavinien pačać ź siabie.
