Hanna Sieviaryniec źviartajecca da Ministerstva adukacyi, Nacyjanalnaha instytuta adukacyi, składalnikaŭ prahram pa biełaruskaj litaratury, doktara piedahahičnych navuk Volhi Praskałovič (u žniŭni 2017 jana tłumačyła źmieny ŭ školnaj prahramie pa biełaruskaj movie i litaratury — Red.), zahadčykaŭ kafiedr biełaruskaj litaratury ŭniviersitetaŭ, daśledčykaŭ, vykładčykaŭ, nastaŭnikaŭ.
Ministr adukacyi Ihar Karpienka.
«Šanoŭnyja kalehi!
Źviartajusia da Vas ad svajho imia, a taksama ad imia inšych nastaŭnikaŭ, daśledčykaŭ, baćkoŭ, ad imia vučniaŭ, ad imia ŭsich tych, chto žyvie, vučycca i pracuje ŭ Biełarusi.
Apošnim časam skłałasia katastrafičnaja situacyja z vučebnymi prahramami pa biełaruskaj litaratury. Pravilniej budzie skazać, što hetaja situacyja składałasia i raźvivałasia dziesiacihodździami — ale siońnia nabyła całkam nievytłumačalny i nieprahnazavany charaktar.
Pradmiet «Biełaruskaja litaratura» ŭ škole razam ź biełaruskaj movaj i historyjaj Biełarusi — nacyjaŭtvaralny. Niemahčyma pieraacanić jaho važnaść u navučańni i vychavańni biełaruskaj moładzi. Dziakujučy hetamu pradmietu, dziakujučy adzinaj, ahulnapryniataj prahramie pa im u nas jość mahčymaść stvarać i zanatoŭvać ahulnanacyjanalny kulturny kod, toj nabor sensaŭ, farmulovak, vobrazaŭ, kulturałahičnych fienomienaŭ, jakija zabiaśpiečvajuć, z adnaho boku, adzinstva nacyi, z druhoha — pieradaču krajevuholnych paniaćciaŭ nacyjanalnaha mientalitetu, nacyjanalnaha kulturnaha zdabytku, nacyjanalnaj histaryčnaj spadčyny ad pakaleńnia pakaleńniu.
U kožnaj nacyi, u kožnaj dziaržavie vykładańniu nacyjanalnaj litaratury, składańniu adzinaj prahramy pa joj advodzicca samaje surjoznaje miesca. Ludzi, adoranyja pačućciom słova, paklikanyja svaim narodam da piśmieńnickaj trybuny, farmulujuć i ahučvajuć tyja prablemy, jakimi žyvie narod, nacyja, jakija ź ciažkaściami i pakutami vyrašajuć ludzi, što žyvuć i pracujuć na hetaj ziamli. Nacyjanalnaja litaratura i nacyjanalnaje mastactva naohuł — toj hołas, jaki vyłučaje nas siarod inšych nacyj i narodaŭ, toj hołas, jaki daje nam prava «ludźmi zvacca» ŭ suśvietnaj supolnaści.
U biełaruskaj škole nacyjanalnaja litaratura vyvučajecca paralelna ź litaraturaj ruskaj. Asobnaje pytańnie — čamu my abmiažoŭvajem svaich dziaciej litaraturaj adnaho tolki naroda, majučy susiedziami nie tolki Rasiju, ale i Ukrainu, i Polšču, naohuł, majučy na mecie intehracyju ŭ ahulnajeŭrapiejskuju prastoru. Ale zaraz pra toje, što my majem siońnia: dźvie litaratury, jakija vyvučajucca paralelna, majuć adnolkavuju kolkaść hadzin, u asobnyja pieryjady supadajuć pry vyvučeńni chranałahična i, zrazumieła, hučać na ŭrokach pobač u miežach vykarystańnia mietodyk mižpradmietnych suviaziaŭ.
Niemahčyma ihnaravać toj fakt, što vučni ŭ lubym vypadku paraŭnoŭvajuć dźvie hetyja litaratury.
Prahrama pa ruskaj litaratury, pry ŭsich jaje chibach, składajecca z vybitnych tvoraŭ, jakija majuć vyklučnaje mastackaje značeńnie i biassprečnuju estetyčnuju vartaść. Nad hetaj prahramaj dziesiacihodździami pracujuć najlepšyja navukoŭcy, najlepšyja školnyja nastaŭniki, daśledčyki i vykładčyki. Śpisy tvoraŭ pa ruskaj litaratury, abaviazkovych dla pračytańnia, šyroka dyskutujucca i abmiarkoŭvajucca na samym vysokim uzroŭni. Toje, što majuć biełaruskija školniki na ŭrokach ruskaj litaratury, — heta sapraŭdy bliskučyja tvory vysokaraźvitoj litaratury.
U takich umovach składańnie prahram pa biełaruskaj litaratury — sprava asabliva važnaja, bo naša litaratura nie pavinna vyhladać druhasna, biedna, nieachajna, tak, jak jana vyhladaje siońnia ŭ prahramach i padručnikach.
U 2017 hodzie z bazavaj prahramy pa biełaruskaj litaratury byli vyklučanyja tvory, bliskučyja pa svaich paetyčnych vartaściach, tvory, jakija sapraŭdy składajuć naš kulturny kod, jakija viedajuć na pamiać baćki sučasnych dziaciej, tvory znakavyja: vierš Piatrusia Broŭki «Pachnie čabor», vierš Ryhora Baradulina «Baćku», raman u vieršach Niła Hileviča «Rodnyja dzieci». Zamiest lehiendarnaha «Čaboru» ciapier dzieci čytajuć «Budziem siejać, biełarusy» — vierš sumnieŭny z estetyčnaha boku, całkam niesučasny pa tematycy i prablematycy, niecikavy dla vučniaŭ starejšych kłasaŭ.
U hety ž čas pa ruskaj litaratury jany čytajuć Jaŭhienija Jeŭtušenku, Robierta Raždziestvienskaha, Bełu Achmadulinu: jak vyhladaje pobač z hetymi tvorcami bałada «Nadzia-Nadziejka» ci pamianiony ŭžo «Budziem siejać, biełarusy»?
Raniej z prahramy byŭ vydaleny vybitny raman Kuźmy Čornaha «Pošuki budučyni». Pytańni, jakija vyrašajuć u svaich «školnych» ramanach Leŭ Tałstoj i Fiodar Dastajeŭski, jomista i daskanała vyrašajucca i našym Kuźmoj Čornym, pryčym — na našaj, nacyjanalnaj hlebie. Čamu našy dzieci pavinny čytać pra Baradzino i Kutuzava — i nie pavinny čytać pra Pieršuju suśvietnuju i biełaruskaje biežanstva? Pa mastackich vartaściach proza Kuźmy Čornaha nie sastupaje prozie Tałstoha i Dastajeŭskaha — čamu jana vydalena z abaviazkovaj prahramy?
Tady ž z prahramy źnik bliskučy satyryčny raman Andreja Mryja «Zapiski Samsona Samasuja» — pry tym, što značna bolš ciažki dla vučnioŭskaha razumieńnia Michaił Sałtykoŭ-Ščadryn dobra pačuvajecca ŭ kursie ruskaj litaratury. Što ź siońniašniaj prahramy pa biełaruskaj litaratury moža być supraćpastaŭlena satyryčnaj tradycyi litaratury ruskaj — Mikałaju Hohalu, Michaiłu Zoščanku, Michaiłu Bułhakavu? Čamu biełaruskaja litaratura straciła ŭ školnaj prahramie i hetuju svaju pieravahu — svojeasablivy, tonki humar, žorstkuju hramadskuju satyru?
I Čorny, i Baradulin, i Hilevič, i Mryj — heta tvorcy, jakija pa mastackich vartaściach svajoj spadčyny stajać popleč z samymi znakamitymi ruskimi i jeŭrapiejskimi piśmieńnikami. Najlepšyja vieršy Piatrusia Broŭki ničym nie horšyja za vieršy ruskich šaścidziasiatnikaŭ. Čamu adnych vykidajuć z prahramy, a druhich prezientujuć drennymi vieršami?
Čamu naš vybitny žyćciatvorca Uładzimir Duboŭka, čałaviek, jaki pa svaich žyćciovych pryncypach, pa asabistych vartaściach, pa šlachu, jaki jon prajšoŭ, moža stać sapraŭdnym hierojem dla biełaruskaj moładzi, maje paŭtary staronki niecikava vykładzienaj bijahrafii ŭ novym padručniku? U prahramie pa ruskaj litaratury praduhledžana asobnaje vyvučeńnie pieryjadaŭ tvorčaści Puškina (paŭdzionnaja vysyłka, Michajłaŭskaje, Bołdzinskaja vosień) — i nie praduhledžana asobnaje vyvučeńnie pieryjadaŭ tvorčaści Duboŭki, kožny ź jakich jość prykładam addanaj pracy dziela čałaviečaj hodnaści i dziela svajoj krainy? Čamu tak? Čamu ŭ biełaruskich dziaciej jość padrabiaznaje, za niekalki hod atrymanaje, ujaŭleńnie pra žyćciovy i tvorčy šlach Puškina, Lermantava, Niakrasava — i niama pra žyćciovy šlach Franciška Bahuševiča ci Uładzimira Duboŭki?
Čamu našy dzieci i pa siońnia nie čytajuć tvoraŭ mižvajennaha času, tvoraŭ bliskučych biełaruskich paetaŭ jeŭrapiejskaha ŭzroŭniu — Alesia Dudara, Uładzimira Žyłku, Todara Klaštornaha, Julija Taŭbina, pry tym, što jany hłyboka i raznastajna vyvučajuć vialikuju kolkaść ruskich tvorcaŭ hetaha ž samaha pieryjadu? Čamu jany nie viedajuć vydatnaha krytyka Adama Babareku, pry tym, što jany dobra viedajuć ruskich Visaryjona Bialinskaha i Dźmitryja Pisarava? Čamu z tvorčaj spadčyny Janki Kupały, Jakuba Kołasa, Uładzimira Duboŭki, Piatrusia Broŭki vybirajucca tvory niecikavyja, tematyčna adnastajnyja, nie adpaviednyja nastrojam i cikavaściam vučniaŭ?
U adroźnieńnie ad prahramy pa ruskaj litaratury, prahrama pa litaratury biełaruskaj pieranasyčana niecikavymi, niedaskanałymi z estetyčnaha boku tvorami. U vučniaŭ niepaźbiežna składajecca prykraje ŭražańnie, što ich nacyjanalnaja litaratura — tematyčna biednaja, estetyčna ŭbohaja, źmiastoŭna niecikavaja. Ale ž heta nie tak.
Biełaruś maje bliskučuju litaraturu. Heta litaratura maje ŭsio, kab być patrebnaj vučniam: napružanyja, dramatyčnyja siužety, vostryja, rubam pastaŭlenyja pytańni, raznastajnuju, na luby hust tematyku, emacyjanalna nasyčany pafas, hłybokuju fiłasofskuju nasyčanaść.
Čamu heta nijak nie adlustroŭvajecca ŭ školnaj prahramie? Čamu ahułam u vučniaŭ zastajecca ŭražańnie pra biełaruskuju litaraturu jak pra litaraturu, napisanuju biednymi i nieadukavanymi sialanami, pryčym pieravažna pra Vialikuju Ajčynnuju vajnu?
Nam usim — krainie, narodu, vučniam i nastaŭnikam — vostra nieabchodna siońnia:
- Naładzić šyrokuju adkrytuju hramadskuju dyskusiju z udziełam ekśpiertaŭ pa źmieście školnaj prahramy pa biełaruskaj litaratury.
- Skłaści ŭ vyniku hetaj dyskusii šyroki i raznastajny śpis abaviazkovych dla ahulnanacyjanalnaha viedańnia i vyvučeńnia kłasičnych tvoraŭ biełaruskaj litaratury.
- Pierahledzieć pryncypy składańnia školnaj prahramy pa biełaruskaj litaratury z kułuarnaha abmierkavańnia da ahulnanacyjanalnaj spravy ŭ bok farmiravańnia i padtrymańnia nacyjanalnaha kulturnaha kodu.
- Uzhadniać źmieny ŭ prahramie z samym šyrokim kołam nastaŭnikaŭ, daśledčykaŭ, baćkoŭ.
- Viarnuć u bazavuju školnuju prahramu «Pachnie čabor» Piatrusia Broŭki, «Baćku» Ryhora Baradulina, «Rodnyja dzieci» Niła Hileviča, «Pošuki budučyni» Kuźmy Čornaha, «Zapiski Samsona Samasuja» Andreja Mryja.
- Uklučyć u prahramu pa biełaruskaj litaratury asobnyja tvory z tvorčaj spadčyny Adama Babareki, Alesia Dudara, Uładzimira Žyłki, Todara Klaštornaha, Julija Taŭbina.
Vykładańnie i vyvučeńnie biełaruskaj litaratury pavinna stać našym ahulnanacyjanalnym kłopatam, a nie kłopatam vuzkaha koła zacikaŭlenych u asabistych tvorčych vyhodach ludziej.
Tolki tady budziem žyć jak narod».
Hanna Sieviaryniec, nastaŭnik ruskaj movy i litaratury, łaŭreat konkursu «Nastaŭnik hoda Minskaj vobłaści-2017», piśmieńnica, daśledčyca biełaruskaj litaratury, maci troch dziaciej, jakija navučajucca ŭ adukacyjnych ustanovach Biełarusi.
