Tak vyhladaŭ hatel «Biełaruś», ciapier jon nazyvajecca «Kraŭn-płaza».
Uviečary 12 studzienia 1948 hoda ŭ numary minskaha hatela «Biełaruś» zazvaniŭ telefon. Pastajalec, teatralny krytyk Uładzimir Hołubaŭ, źniaŭ słuchaŭku. U hatel dazvaniŭsia były sakurśnik Hołubava — inžynier Siarhiejeŭ, jaki zaprašaŭ staroha tavaryša na svajo viasielle. Ale Siarhiejeŭ vielmi prasiŭ Hołubava ŭziać z saboj i staličnuju zorku (viadoma było, što toj pryjechaŭ u Minsk razam z maskoŭskim teatralnym akcioram i režysioram Sałamonam Michoełsam), raspavioŭ Hołubaŭ režysioru Viktaru Hałoŭčynieru, jaki taksama byŭ u numary. U tym, što Michoełs daść zhodu, sumnievaŭ amal nie było — jon nikoli nie byŭ suprać dobraj hulanki.
Tak i adbyłosia. Hołubaŭ zajšoŭ u numar Michoełsa, raspavioŭ pra zaprašeńnie. Toj pahadziŭsia.
Sałamon Michoełs.
Kala dzieviaci hadzin viečara jany sustrelisia z tym samym inžynieram Siarhiejevym. Sieli ŭ mašynu i pajechali na lecišča ŭ Ściapianku.
Žyć abodvum zastavałasia kala hadziny.
* * *
Minuły 1947 hod vydaŭsia niaprostym dla ministra dziaržaŭnaj biaśpieki SSSR Viktara Abakumava. Na pasadzie ministra jon prabyŭ zusim niašmat, z maja 1946 hoda, ale za hety čas paśpieŭ abzavieścisia ŭpłyvovymi vorahami. Da vorahaŭ Abakumaŭ pryvyk i nie bajaŭsia. Čałavieka, jaki pracavaŭ opieram u HUŁAHu, a paśla ŭznačalvaŭ ŚMIERŠ, napužać ciažka. Pretenzii kiraŭnikoŭ MUS i navat Mołatava nie turbavali ministra, pakul jon byŭ na dobrym rachunku ŭ Stalina. Ale ŭ 1947-m u hienierał-pałkoŭnika Abakumava źjaviŭsia najbolš niebiaśpiečny i mocny praciŭnik — sam Łaŭrenci Bieryja.
Viktar Abakumaŭ.
Abakumava nie lubili mnohija i daŭno. Syn čornarabočaha, jon i sam nikoli nie curaŭsia ciažkaj pracy, i niavažna, u što treba było zapeckać ruki: u brud ci kroŭ. Rabotnikam Abakumaŭ byŭ starannym, žorstkim i biaźlitasnym, ale čałaviekam zastavaŭsia ŭpartym i svavolnym. Dzie takoje vidana, kab člena kampartyi razžałavali ŭ kandydaty za niežadańnie pazbaŭlacca ad palityčnaj niepiśmiennaści? A mienavita tak i adbyłosia z Abakumavym jašče ŭ 1933 hodzie. A ŭ 1934 vyśvietliłasia, što ŭpaŭnavažany ekanamičnaha adździeła NKVD Abakumaŭ niaredka bavić čas na kanśpiratyŭnych kvaterach z žančynami. Za heta jaho adpravili apieratyŭnikam u HUŁAH, ale praz paru hadoŭ usio ž viarnuli ŭ stalicu. Išoŭ 1937 hod, i Abakumaŭ, jaki nikoli nie škadavaŭ «zdradnikaŭ», chutka zrabiŭ sabie dobruju karjeru. U kancy 1938 hoda 30-hadovy Viktar Abakumaŭ uznačalvaje ŭpraŭleńnie NKVD pa Rastoŭskaj vobłaści, a ŭ 1941 stanovicca namieśnikam samoha Bieryi.
Zatym vajna, ŚMIERŠ, rasstreły niezadavolenych Stalinym, udzieł u departacyi narodaŭ Kaŭkaza ŭ 1944-m, represii i departacyi na terytoryjach, vyzvalenych ad fašystaŭ, Pieramoha i, jak vynik, ministerskaje kresła. I praz karotki čas — nianaviść byłoha patrona Bieryi. Taho razdražniaje, što Abakumaŭ pierastaje jaho słuchać, zamianiaje ludziej Bieryi ŭ MDB svaimi i ŭvohule adčuvaje siłu i dazvalaje sabie zašmat.
Ale Viktar Abakumaŭ, pra jakoha kazali, što jon słavalubny i ŭładny jak Bieryja, tolki nie taki razumny, durniem usio ž nie byŭ. Jon razumieŭ, što z pasady ministra sychodziać ci ŭ łahier, ci ŭ mahiłu, a kab zatrymacca na pasadzie, patrebnaja hučnaja historyja. U vyniku źjaŭlajecca nibyta nakiravanaja suprać samoha Stalina «sijanisckaja zmova».
* * *
Sałamon Voŭsi naradziŭsia ŭ 1890 hodzie ŭ Dźvinsku ŭ Viciebskaj hubiernii (siońnia heta łatyšski Daŭhaŭpiłs). Ros u patryjarchalnaj habrejskaj siamji, vučyŭsia ŭ chiedery, a rasiejskuju movu vyvučyŭ tolki ŭ 15 hod.
Dom siamji Voŭsi ŭ Dźvinsku, dzie naradziŭsia Sałamon Michoełs.
Teatr zaŭsiody cikaviŭ Sałamona, ale jon paśpieŭ pabyć studentam realnaj vučelni ŭ Ryzie, kamiercyjnaha instytutu ŭ Kijevie, trochi pavučyŭsia na jurysta ŭ Pieciarburhu.
Ale ž paśla revalucyi Sałamon Voŭsi pastupaje ŭ jaŭrejskuju teatralnuju studyju ŭ Pieciarburhu i ŭ 1919 hodzie biare psieŭdanim Michoełs. Hraje, sam piša pjesy.
Michoełs u maładości.
Praz dva hady Sałamon pierabirajecca ŭ Maskvu, u Dziaržaŭny habrejski teatr, jaki i ŭznačalvaje ŭ 1929 hodzie — kali padčas zamiežnych hastrolaŭ były kiraŭnik Hranoŭski vyrašaje nie viartacca ŭ Saviecki Sajuz.
Zdavałasia b, karjera idzie tolki ŭhoru. Navat kali pačynajecca vajna, Michoełs plonna pracuje ŭ Habrejskim antyfašysckim kamitecie, navat jedzie ŭ siemimiesiačny tur pa Paŭnočnaj Amierycy i Vialikabrytanii. Jon byŭ znajomy z Ejnštejnam, Čarli Čaplinym, šyroka viadomy ŭ teatralnych kołach nie tolki SSSR, ale i Jeŭropy.
Albiert Ejnštejn i Sałamon Michoełs.
Jaŭrejski antyfašyscki kamitet — prapahandysckaja arhanizacyja, stvoranaja Łubiankaj u 1941 hodzie. Uznačaliŭ kamitet teatralny režysior Sałamon Michoełs. JAAK składaŭsia ź jaŭrejskich intelihientaŭ, jakija faktyčna prasili dapamohi ŭ habrejaŭ śvietu: źbirali hrošy, mašyny, abstalavańnie dla Čyrvonaj Armii padčas Vialikaj Ajčynnaj vajny. U hety čas JAAK nabyvaje za miažoj viadomaść i aŭtarytet. Paśla vajny, u 1946 hodzie, jaho staršynia Sałamon Michoełs atrymlivaje Stalinskuju premiju druhoj stupieni.
Ale Stalinskaja premija nie vyratavała Michoełsa ad lutaści samoha Stalina. A pośpiechi JAAK nie tolki nie addalili jaho kiraŭnika ad śmierci, a naadvarot — nablizili kaniec.
* * *
Dakładna nieviadoma, čamu achviarami Abakumaŭ «pryznačyŭ» habrejaŭ. Ale chutčej za ŭsio jon vyrašyŭ zabić adrazu dvuch zajcaŭ. Kiraŭnictvu SSSR daŭno mazoliŭ vočy Jaŭrejski antyfašyscki kamitet. JAAK byŭ nakiravany na zamiežnikaŭ i pracavaŭ paśpiachova (tolki z ZŠA «braty-jaŭrei» nakiravali ŭ SSSR 16 miljonaŭ dalaraŭ), ale paśla vajny pačalisia pytańni. JAAK staŭ cikavicca dyskryminacyjaj jaŭrejaŭ u Sajuzie, uźnikali pytańni ab stvareńni jaŭrejskaj aŭtanomii, što nie padabałasia Stalinu.
Akramia taho Abakumaŭ viedaŭ, što Stalin vielmi nie lubić Aliłujevych, svajakoŭ jahonaj byłoj žonki (Nadzieja Aliłujeva skončyła žyćcio samahubstvam jašče ŭ 1932 hodzie). A Sałamon Michoełs — vypadkova ci nie — sustrakaŭsia ŭ teatry ź Jaŭhienijaj Aliłujevaj, ŭdavoj Paŭła Aliłujeva, brata Nadziei. Kažuć, što da Michoełsa dajšli čutki pra budučuju začystku JAAK, i jon chacieŭ pahavaryć sa svajačkaj kiraŭnika krainy.
Praŭda heta ci nie — niavažna. Bo 9 śniežnia 1947 hoda Abakumaŭ pieradaje Stalinu papiery pra Michoełsa. U ich režysior padadzieny ahientam, jaki źbiraje infarmacyju pra Stalina praź jaho svajakoŭ.
Taksama paviedamlałasia, što Isaak Haldštejn, znajomy Śviatłany, dački Stalina, taksama pracuje na Michoełsa. Nočču ŭ Stalina adbyvajecca žorstkaja razmova z dačkoj. Na nastupny dzień aryštoŭvajuć Jaŭhieniju Aliłujevu. 19 śniežnia aryštoŭvajuć Haldštejna, 27 śniežnia — člena JAAK historyka Hrynbierha. Ich žorstka dapytvajuć i 9 studzienia 1948 hoda pratakoły dopytaŭ pieradajuć Stalinu. U pratakołach Hrynbierh i Haldštejn pahadžajucca ź viersijaj śpiecsłužbaŭ — Michoełs zdradnik.
Ale los Sałamona Michoełsa ŭžo i tak byŭ vyrašany. Jak paźniej budzie kazać Abakumaŭ, Stalin asabista daŭ jamu kamandu likvidavać Michoełsa jašče ŭ kancy śniežnia 1947 hoda. A ŭ pačatku studzienia pa telefonie zahadaŭ padać zabojstva jak niaščasny vypadak.
* * *
7 studzienia 1948 hoda Sałamon Michoełs razam sa svaim znajomym i kaleham Uładzimiram Hołubavym siadajuć u ciahnik Maskva-Minsk. Jany jeduć hladzieć dźvie pastanoŭki, jakija pretendujuć na Stalinskuju premiju. Michoełs uznačalvaŭ teatralnuju siekcyju Kamiteta pa premii ad dnia zasnavańnia, a Hołubaŭ nie tolki teatralny krytyk, a jašče i sakratar Kamiteta.
U Minsk pryjazdžajuć 8 studzienia. Zasialajucca ŭ hatel «Biełaruś» — ciapier heta «Kraŭn-płaza». U toj ža viečar u hateli adbyvajecca bankiet u honar słavutaha Michoełsa.
Uvohule, Minsk sustrakaje staličnych bahiemnych haściej adpaviedna. Kožny dzień jany naviedvajuć teatry, a paśla śpiektaklaŭ baviać čas u restaranach sa znajomymi akciorami.
Na nastupny dzień Michoełs z Hołubavym iduć u teatr (hladziać «Teŭje-małočnik» Šałom-Alejchema). Paśla da čatyroch ranicy hulajuć z trupaj u restaranie «Śvitanak» [«Zaria»].
10 studzienia maskoŭskija hości — užo jak členy kamisii pa Stalinskich premijach — iduć na prahlad śpiektakla «Kanstancin Zasłonaŭ», ale ŭviečary — iznoŭ bankiet, u teatralnaha akciora Hlebava. Na nastupny dzień — abied u znajomych akcioraŭ, viečarovy prahlad jašče adnaho patencyjnaha łaŭreata premii, opiery «Alesi». Zatym — viačera ŭ aktrys.
Scena sa śpiektakla «Kanstancin Zasłonaŭ», 1947 hod.
Praciahvajecca heta i 12 studzienia. Razam sa znajomymi Michoełs abiedaje ŭ restaranie, paśla idzie na niekalki hadzin u hatel. Ale kala vaśmi viečara vychodzić razam z Hołubavym — ich zaprasili na viasielle inžyniera Siarhiejeva. Inžynier sa svaim znajomym sustrakaje haściej na mašynie. Michoełs i Hołubaŭ siadajuć u aŭto.
Ranicaj 13 studzienia na niedabudavanaj tramvajnaj linii pa vulicy Uljanaŭskaj znachodziać dva cieły. Ich apaznajuć prosta — u kišeniach lažać dakumienty. Zahinułyja — 57-hadovy Sałamon Michoełs i 39-hadovy Uładzimir Hołubaŭ.
Vulica Uljanaŭskaja, 1951 hod.
* * *
Užo na nastupny dzień ministr unutranych spraŭ BSSR dakładvaje Stalinu, što maskoŭskija hości zahinuli ad najezdu hruzavoha aŭtamabila. U ich pierałamany rebry, u Michoełsa złamany chrybiet. Pra śmierć Michoełsa pad kołami mašyny abviaščajuć pa radyjo, u hazietach źjaŭlajucca niekrałohi. Cieły viazuć u Maskvu, dzie prachodziać pačesnyja pachavańni.
Trunu ź ciełam Michoełsa na Biełaruskim vakzale Maskvy sustrakaŭ natoŭp.
Maskoŭskamu jaŭrejskamu teatru navat prysvojvajuć imia Michoełsa. Praŭda, tabličku zdymuć užo ŭ 1949 hodzie. A ŭ piatuju hadavinu śmierci režysiora — 13 studzienia 1953 hoda — u haziecie «Praŭda» Michoełsa ŭpieršyniu publična nazavuć udzielnikam «zmovy sijanistaŭ». Praź niekalki miesiacaŭ, kali pamre Stalin, taja ž «Praŭda» heta abvierhnie, ale padrabiaznaści śmierci — a dakładniej, zabojstva — Sałamona Michoełsa stanuć viadomyja našmat paźniej.
* * *
Padrychtoŭka da zabojstva Sałamona Michoełsa pačałasia adrazu paśla kamandy Stalina. Płanavałasia vykanać zahad u Maskvie, za Michoełsam sačyli, ale režysior amal nie vychodziŭ z doma, a kali vychodziŭ, to zaśpieć jaho adnaho było prablematyčna. Kvatera Michoełsa znachodziłasia ŭ budynku teatra, vyvozić jaho adtul siłaj było ryzykoŭna, bo likvidacyja musiła prajści cicha i bieź śviedkaŭ.
Tamu dziejničać vyrašyli ŭ Minsku. Praviadzieńnie apieracyi Abakumaŭ daručyŭ svajmu namieśniku Ahalcovu, načalniku adździeła druhoha hałoŭnaha ŭpraŭleńnia (unutranaj vyviedki) MHB SSSR Šubniakovu i ministru dziaržbiaśpieki BSSR Łaŭrenciju Canavie.
Łaŭrencij Canava.
Razam ź Michoełsam u BSSR admysłova adpravili Uładzimira Hołubava, jaki byŭ infarmataram śpiecsłužbaŭ. Akramia taho, u tym ža vahonie jechali jašče dva supracoŭniki MDB — na ŭsiaki vypadak.
U Minsku za Michoełsam nie sačyli: pa-pieršaje, pobač ź im amal uvieś čas byŭ Hołubaŭ, a pa-druhoje, chacieli, kab režysior adčuvaŭ siabie ŭ biaśpiecy.
Ranicaj 11 studzienia Šubniakoŭ i Ahalcoŭ na mašynie pryjechali z Maskvy ŭ Minsk. Sustrelisia z Hołubavym, z Canavaj.
Siarhiej Ahalcoŭ.
Abakumaŭ nastojvaŭ, kab apieracyja była zavieršana maksimalna chutka, tamu vyrašyli dziejničać na nastupny dzień.
Fiodar Šubniakoŭ.
12 studzienia adzin z supracoŭnikaŭ śpiecsłužbaŭ pad vyhladam «inžyniera Siarhiejeva» pazvaniŭ Hołubavu — pra heta była damoŭlenaść zahadzia. Ale pra toje, što płanujecca likvidacyja Michoełsa, sieksot Hołubaŭ nie viedaŭ. Razam ź Michoełsam jany pajšli «na viasielle». U mašynie, jakaja zajechała za imi, byli śpiecsłužbisty — staršy lejtenant Kruhłoŭ i toj samy Šubniakoŭ. Apošni i pradstaviŭsia «Siarhiejevym».
Zatym pajechali na lecišča Canavy, u Ściapianku. Kali pryjechali, pierad varotami Michoełsa i Hołubava prydušyli, kab jany stracili prytomnaść. Zatym praz Abakumava źviazalisia sa Stalinym — toj paćvierdziŭ zahad na likvidacyju.
Pakazalna, što biaźlitasna likvidavali nie tolki Michoełsa, ale i svajho ahienta.
«Usie členy hrupy stajali za niekalki mietraŭ ad cieł. Šubniakoŭ śćviardžaŭ, što nikoli nie prysutničaŭ i nie chacieŭ prysutničać pry padobnym, tamu jon paviarnuŭsia, kab syści ŭ svoj pakoj na leciščy. Ale Ahalcoŭ zahadaŭ: «Usim stajać, jak stajali!» Supracoŭnik dziaržbiaśpieki ciažkaj dubinkaj udaryŭ Michoełsa i Hołubava pa hałavie. Usio było skončana — kiraŭniki hrupy syšli ŭ dom», — raspaviadzie paźniej padrabiaznaści «Kommiersant» sa słovaŭ Šubniakova.
Paśla cieły pierajechali hruzavikom, i advieźli ŭ Minsk, dzie vykinuli na vulicy. Usie ŭdzielniki zabojstva (akramia Canavy) u tuju ž noč viarnulisia ŭ Maskvu.
Cikava, što mašynu, jakaja pierajechała cieły, spraŭnaja minskaja milicyja znajšła — jana stajała ŭ haražy Ministerstva dziaržaŭnaj biaśpieki, piša historyk Hienadź Kastyrčanka. Ale biełaruskaj milicyi dali zrazumieć, jak treba rasśledavać hetuju spravu. U vyniku pracy pa pošuku zabojcaŭ było zroblena niamała — ale ŭsia jana była pustoj.
* * *
Zabojcy Sałamona Michoełsa ŭvosieni 1948 hoda atrymali za likvidacyju bajavyja ŭznaharody. Canava — orden Čyrvonaha Ściaha. Pałkoŭniki Šubniakoŭ, Lebiedzieŭ i staršy lejtenant Kruhłoŭ — bajavyja ordeny Ajčynnaj vajny 1-j stupieni. Majory Kosyraŭ i Poŭzun — ordeny Čyrvonaj Zorki.
Paśla zabojstva Michoełsa faktyčna i pačałasia «Sprava Jaŭrejskaha antyfašysckaha kamiteta». Uvosieni 1948 JAAK raspuścili, ale pieršyja aryšty pačalisia jašče da rospusku. Aficyjna pra aryšty nie paviedamlałasia — prosta źnikali niekatoryja ludzi jaŭrejskaha pachodžańnia. Aryštavanych vinavacili ŭ zdradzie radzimie, pracy na amierykanskuju vyviedku, stvareńni antysavieckaha padpolla i «buržuaznym jaŭrejskim nacyjanaliźmie».
Pieraśled praciahvaŭsia z 1948 hoda pa 1952. Represii zakranuli 125 čałaviek. Šeść pamierli padčas śledstva, 23 byli rasstralanyja.
Ale «Sprava JAAK» pieramałoła i svajho stvaralnika — Viktara Abakumava. U 1951 hodzie jaho abvinavacili ŭ zaciahvańni śledstva, sabatažy rasśledavańnia «sijanisckaha pytańnia». Aryštavali amal usich jaŭrejaŭ z MDB — niekatoryja padčas katavańnia paviedamili, što byli z Abakumavym u «sijanisckaj zmovie». 11 lipienia 1951 hoda Viktar Abakumaŭ byŭ aryštavany. Niekalki hadoŭ jaho katavali, trymali ŭ žorstkich umovach. Paśla śmierci Stalina sprava ab sijanistach u MDB spyniłasia, ale Abakumaŭ praciahvaŭ znachodzicca za kratami.
Aryštavany Viktar Abakumaŭ.
Tolki ŭ śniežni 1954 hoda adbyŭsia sud. Ale ciapier Abakumava abvinavacili ŭ niezakonnych represijach jak člena «bandy Bieryi» i prysudzili vyšejšuju mieru pakarańnia.
* * *
19 śniežnia 1954 hoda Viktara Abakumava rasstralali. Jamu było 46 hadoŭ.
Zabojstva Sałamona Michoełsa tak i nie było rasśledavana. Za jaho nie pakarali nikoha z udzielnikaŭ. Paśla śmierci Stalina sprobu pryciahnuć uvahu da zabojstva zrabiŭ Łaŭrencij Bieryja, ale paśla jaho aryštu vinavatych nie šukali.
Fiodar Šubniakoŭ byŭ aryštavany pa «spravie Abakumava», ale paśla reabilitavany. Pracavaŭ u KDB, dažyŭ da 1996 hoda.
Łaŭrencij Canava byŭ aryštavany ŭ 1953 hodzie paśla śmierci Stalina, pryčym zahad na aryšt addaŭ Bieryja — jon abvinavaciŭ Canavu ŭ śmierci Michoełsa. Pa ironii losu, paśla aryštu Bieryi sprava źmianiłasia: Canavu vinavacili ŭ tym, što jon byŭ čałaviekam Bieryi. Padčas śledstva ŭ 1955 hodzie Łaŭrencij Canava skanaŭ u Butyrskaj turmie. Jahonyja śloznyja prašeńni ab pamiłavańni zastalisia biez uvahi.
Siarhiej Ahalcoŭ taksama byŭ aryštavany ŭ suviazi sa spravaj Michoełsa ŭ 1953 hodzie. Paśla aryštu Bieryi jaho adpuścili. U 1958 hodzie jaho vyklučyli z partyi, paźniej pazbavili zvańnia hienierał-lejtenanta. Pamior Ahalcoŭ u 1976 hodzie.
Astatnich udzielnikaŭ zabojstva pazbavili atrymanych u 1948 hodzie ŭznaharod.
I ŭsio.
