Pasiadžeńnie 19 kastryčnika 1988 hoda ŭ tahačasnym Domie kino (Čyrvonym kaściole).
Vasil Bykaŭ rašuča zabraŭ mikrafon u supracoŭnika CK KPB Raścisłava Buzuka,
jaki sprabavaŭ pavieści schod pa-svojmu, i vyłučyŭ
Paźniaka na pasadu staršyni.
Miž imi — viadoŭca schodu, piśmieńnik Michaś Dubianiecki
Dziady 30 kastryčnika 1988 hoda ŭ poli pad Kurapatami.
Upieršyniu za dziesiacihodździ ŭźniaty bieł-čyrvona-bieły ściah.
Pierad Viarchoŭnym Savietam u noč pierad abviaščeńniem Niezaležnaści.
Žnivień 1991 hodu.
Siońnia šmat chto z udzielnikaŭ pasiadžeńnia pa ŭtvareńniu Martyralohu Biełarusi ŭ Čyrvonym kaściole ŭ Miensku 19 kastryčnika 1988 hoda imkniecca pryhadać, chto ž pieršym vymaviŭ słovy pra nieabchodnaść stvareńnia Narodnaha Frontu. Siarhiej Dubaviec navat napisaŭ, što mienavita tyja słovy byli samymi važnymi ŭ historyi Frontu, i tut ža padkreśliŭ, što, voś ža, zusim nie Paźniak pramoviŭ ich upieršyniu.
Asabista ja nie pamiataju, chto skazaŭ pra Narodny Front pieršym, ale u Čyrvony kaścioł u toj viečar my išli razam jakraz ź Siarhiejem Dubaŭcom i Anatolem Sidarevičam, — i pa darozie razmaŭlali pra Narodny Front. I pieršaje, što ja pačuŭ ad Uładzimiera Arłova, jak tolki ŭvajšoŭ u budynak, było: «Nu ty viedaješ, što budziem stvarać Narodny Front?»
Tak što, ideja, jak kažuć, łunała ŭ pavietry, i paprostu nie mahła nia być vykazanaja.
A voś jaje praktyčnaja realizacyja zaležała ad taho, chto budzie abrany staršyniom Martyralohu, bo ŭ toj viečar mienavita hetamu čałavieku davodziłasia albo zaviaršyć pasiadžeńnie (pakolki abvieščanaja ŭ zaprašeńniach meta była dasiahnutaja, «Martyraloh» byŭ stvorany), albo — praciahvać. Vasil Bykaŭ prapanavaŭ na pasadu staršyni Martyralohu Paźniaka, a zatym, rašuča ŭziaŭšy z ruk funkcyjanera CK KPB mikrafon, nastajaŭ na hałasavańni pa kandydatury Paźniaka. I dalej pasiadžeńnie vioŭ užo Paźniak, začytaŭšy zahadzia padrychtavany im śpis členaŭ Arhkamitetu BNF z 23?och asobaŭ, pry hetym 12 asobaŭ byli prapanavanyja z zali (ale da taho momantu praz Dubianieckaha Paźniak paśpieŭ niekatorych papiaredzić, kab prapanoŭvali «svaich» — heta značyć, tych, chto staić na nacyjanalnych pazycyjach).
Takim čynam, Arhkamitet BNF byŭ utvorany i pačaŭ pracu.
Dla historyi biełaruskaj nacyi stvareńnie Biełaruskaha Narodnaha Frontu było losavyznačalnym, bo mienavita BNF jak palityčnaja arhanizacyja abviaściŭ ideju suverenitetu Biełarusi i ŭ vyniku damohsia Niezaležnaści. U palitycy stvareńnie krainy, praktyčnaja realizacyja idei dziaržaŭnaści — najlepšy vynik, vyšej za jaki prosta ničoha nia moža być.
Tamu biassprečna, što hałoŭnaja palityčnaja meta BNF była paśpiachova realizavanaja, jak heta nie padasca paradaksalnym amataram parazvažać pra «palityčnyja parazy» Frontu na vybarach. Byli realizavanyja i inšyja deklaracyi Frontu — dekamunizacyja hramadztva, praŭda pra Čarnobyl.
Inšyja ž prahramnyja pałažeńni BNF — stvareńnie demakratyčnaha ładu, rynkavaj ekanomiki ŭ intaresach narodu, narešcie, adradžeńnie nacyjanalnaj kultury i movy — ažyćciavilisia častkova. Ale pierš čym adkazać na pytańnie, čamu tak stałasia, varta spynicca na toj samaj hałoŭnaj palityčnaj mecie i razburyć mit pra «pieradvyznačanaść» padziejaŭ.
U peŭnych kołach stała papularnaj dumka, pavodle jakoj padziei ŭ Biełarusi 1990—91 hadoŭ (najpierš, adnaŭleńnie Niezaležnaści) byli, z bolšaha, prajavaj ahulnaj demakratyčnaj tendencyi va Ŭschodniaj Eŭropie i ŭ SSSR («chvala niesła»), i BNF na čale z Paźniakom tolki «ŭdała skarystaŭ» šaniec.
Pa?pieršaje, pracesy va Uschodniaj Eŭropie i pracesy ŭ SSSR mieli tolki źniešniaje padabienstva. Čechija ci Polšča na dvaccać, ci navat na tryccać hadoŭ mieniej znachodzilisia pad kamunistyčnym panavańniem, i ŭ kancy 1980?ych tam u poŭnaj, śpiełaj sile byli aktyvisty, jakija jašče pamiatali niekamunistyčnyja časy.
Nielha paraŭnoŭvać nacyjanalny kamunistyčny režym, skažam, u toj ža Čechii ci ŭ Polščy z kalanijalnym rasiejska?kamunistyčnym režymam u SSSR, jaki nia toje što kulturu, navat movu nacyjanalnuju (heta značyć nia ruskuju) dušyŭ. Hramadztva hetych krainaŭ mieła značna bolš ciesnyja stasunki z Zachadam i nieparaŭnalna bolšy vopyt kamunikacyjaŭ z zachodnimi demakratyjami, navat pry najaŭnaści «žaleznaj zasłony». Tamu kamunizm u bolšaści krainaŭ Uschodniaha bloku abrynuŭsia imhnienna i niezvarotna, a reformy pajšli adnosna chutka.
Pa?druhoje, kali ŭ krainach Uschodniaj Eŭropy, jakija mieli suvierenitet, vyrašałasia prablema demakratyzacyi, to pierad respublikami byłoha SSSR była meta nieparaŭnalna bolš ciažkaja — suverenizacyja. Patrabavałasia razburyć adnu z samych mahutnych i antyhumannych imperyjaŭ u historyi čałaviectva, jakaja (i heta było nieadnarazova prademanstravana) nie spyniałasia ŭ vybary srodkaŭ dla zachavańnia svajho isnavańnia.
Adsiul vynikaje treciaje: šmat što ŭ realizacyi idei raspadu savieckaj imperyi zaležała ad taho, chto pačnie i — jak pačnie. Biassprečna, što kryvavy, hvałtoŭny pačatak pastaviŭ by kryž na pamknieńniach paniavolenych narodaŭ (jak, miž inšym, adbyvałasia ź idejaj demakratyzacyi raniej ŭ toj ža Ŭschodniaj Eŭropie: Maskva peryjadyčna ŭčyniała «aŭtadafe» ci to ŭ Budapešcie (1956), ci to ŭ Prazie (1968), i žorstkaha prykładu chapała na dziesiać i bolej hadoŭ «spakoju»).
U SSSR — pačałosia ź Dziadoŭ u Biełarusi. Mienavita taja pieršaja akcyja na Dziady 30 kastryčnika 1988 hoda, kali Paźniak papiaredziŭ ludziej ab pravakacyi i pavioŭ ich ŭ Kurapaty i tym samym praduchiliŭ zaplanavany ŭładami kryvavy razhon (napahatovie byli i spectechnika, i specvojski, i spec?sabaki — potym by, kaniešnie, usio zvalili na «ekstremistaŭ» i Narodny Front), — mienavita hetaja akcyja była pieršaj zaŭvažalnaj masavaj akcyjaj novaŭtvoranych u SSSR nacyjanalnych ruchaŭ, i samaje važnaje — mienavita jana pakazała prykład mirnaha šlachu da vyzvaleńnia (dy i mirnaha supracivu taksama).
Praŭda, tym bolš idealahična mahutnym i cyničnym byŭ cisk na novaŭtvorany BNF i jahonaha lidera; ni ŭ jakoj inšaj respublicy CK kampartyjaŭ i prapahandyscki aparat nie dazvalali sabie ŭ adnosinach da demakratyčnych lideraŭ taho, što ŭ Biełarusi rabili z Paźniakom.
I kali budzie spraviadliva kazać pra niejkuju «ahulnuju chvalu», dyk treba pryznać, što mienavita BNF nie ŭ apošniuju čarhu i sfarmavaŭ hetuju chvalu — naroŭni z nacyjanalnymi ruchami ŭ niekatorych inšych respublikach tahačasnaha SSSR. Maskva nikoli b nie pahadziłasia na raspad imperyi, kali b t.zv. «nacyjanalnyja ŭskrainy» hetaha rašuča nie zapatrabavali (svaju imperskuju mentalnaść Maskva vyrazna prademanstravała adrazu, ledź tolki ačuniała).
Nu i jašče kolki słovaŭ pra «chvalu», jakaja «ŭsich niesła». Niadaŭna pa postsavieckich krainach prajšła chvala tak zvanych «aranžavych revalucyjaŭ», arhanizatary jakich, miž inšym, mieli nieparaŭnalna lepšyja palityčnyja i finansavyja mahčymaści, čym u svoj čas zasnavalniki BNF (da słova — za usie hady svajoj dziejnaści Apazcyja BNF nie atrymała ni centa hrantaŭ). Ale voś ža — u Biełarusi pieramienaŭ nie adbyłosia, «chvala» nie dapamahła…
Pra padziei 27 lipienia 1990 h., kali była praniataja Deklaracyja ab dziaržaŭnym suverenitecie, i 25 žniŭnia 1991 h., kali Deklaracyi byŭ nadadzieny status kanstytucyjnaj siły, pra taktyčnyja kroki Paźniaka i deputataŭ BNF skazana šmat. Adznaču tolki, što kali b u žniŭni 91?ha spaźnilisia na dzień — Niezaležnaści mahło b i nia być.
Ale nijaki palityčny talent lideraŭ, nijakija stratehičnyja zadumy ci taktyčnyja chady nia mieli b plonu, kali b nie padtrymka tysiačaŭ i tysiačaŭ prychilnikaŭ Frontu, patryjotaŭ. I nia tolki ŭ Miensku (chacia stalica tradycyjna adyhryvaje vyrašalnuju rolu), ale i ŭ pravincyi.
Najpierš, aktyvisty BNF ŭ rehijonach dobra spracavali na vybarach 1990 hoda — bolšaść tych deputataŭ, jakija potym skłali Apazycyju BNF u Viarchoŭnym Saviecie, byli abranyja mienavita tam. Šmat jakija inšyja akcyi ahulnanacyjanalnaha maštabu na svaich plačach vynosili mienavita žychary haradoŭ, miastečak dy viosak.
Hetym ludziam było i ciažej, i pahroza zhubić pracu mieła horšyja vyniki, čym u stalicy, i represii da ich byli bolš adčuvalnyja, asabliva kali imperskija siły ŭziali revanš «abrańniem» Łukašenki. Pracavali hetyja ludzi nie za hrošy — za ideju, za tuju nacyjanalnuju ideju, jakaja dla absalutnaj bolšaści ź ich i siońnia zastałasia śviatoj.
U pačatku 90?ych hadoŭ deputaty Apazycyi BNF pradstavili Viarchoŭnamu Savietu dziasiatki zakonaprajektaŭ ŭ sferach dziaržaŭnaha budaŭnictva, ekanomiki, finansavaj sistemy, abaronnaj palityki. Bolšaść hetych zakonaprajektaŭ prajšła ekspertyzu zamiežnych admysłoŭcaŭ, ich vartaść nie padviarhałasia sumnievu.
Časam deputatam BNF udavałasia pierakanać prakamunistyčnuju, jak tady kazali — «prakiebičaŭskuju» bolšaść, i abzacy ci navat cełyja raździeły z «frontaŭskich» prajektaŭ rabilisia pałažeńniami zakonaŭ. Tak, idei stvareńnia nacyjanalnaha vojska, ułasnaj hrašovaj systemy — całkam našyja idei (Paźniak jašče ŭ 1990 hodzie, kali isnavaŭ SSSR, vystupiŭ z artykułam, u jakim abhruntavaŭ nieabchodnaść uviadzieńnia biełaruskaj hrašovaj adzinki — talera).
Ale i toje, što prachodziła, prymałasia sa spaźnieńniem — na hod, na dva ci navat na try, kali čas (asabliva ŭ druhoj pałovie 1991?ha) ličyŭsia na dni ci navat na hadziny. Kiraŭnictvu Biełarusi, uradu brakavała dziaržaŭnickaha pohladu na svaju krainu; zdolnaść tahačasnaha premjera vyprasić u Maskvy ešalon nafty dziaržaŭnaj presaj aceńvałasia jak prajava nadzvyčajnych arhanizatarskich jakaściaŭ («mocny haspadarnik Kiebič»). Nu a toje, što zamarudžvańnie z reformami pazbaŭlaje šancaŭ cełyja pakaleńni biełarusaŭ, pra što niaspynna papiaredžvaŭ Paźniak, ličyłasia nia vartym uvahi.
Palityčnaja (dy i haspadarčaja) elita, jakaja ŭ pačatku 1990?ych znachodziłasia aficyjna na čale dziaržavy, prosta nie była zdolnaja ŭspryniać Biełaruś jak niezaležnuju krainu. Vypracavany dziesiacihodździami (dy mo i stahodździami) instynkt padnačaleńnia prymušaŭ čakać ukazańniaŭ z Maskvy. I hetym Maskva skarystałasia.
Ale paŭtarusia: tysiačy aktyvistaŭ i prychilnikaŭ BNF realizavali hałoŭnuju metu — damahlisia Niezaležnaści, i ŭ historyi biełaruskaj nacyi heta najvažniejšy palityčny vynik. Biełaruś — ździejśniłasia jak dziaržava. I ŭsio ž, čamu pakul što nia stałasia jana takoj, jak maryłasia ŭsim tym, chto jaje stvaraŭ?
Adkaz na hetaje pytańnie daŭ Vasil Uładzimieravič Bykaŭ, skazaŭšy, što hramadztva było niepadrychtavanaje da ŭsprymańnia nacyjanalnych idejaŭ, jakija deklaravaŭ BNF. Ci aznačaje heta chibu Narodnaha Frontu? Ni ŭ jakim razie. Z hetaj vysnovy Bykava vynikaje inšaje. A mienavita — adkaz na pytańnie: u čym šukać paratunak, jak ruchacca dalej? Ŭziać na ŭzbrajeńnie toje, čaho našamu paniščanamu savietami hramadztvu pakul nie chapała: tolki nacyjanalnaja, biełaruskaja ideja moža adkryć jamu perspektyvu dla raźvićcia i niezvarotna zamacavać prava nacyi na volnuju i niezaležnuju dziaržavu.
