Zamak Konui ŭ Valii
— Ryčard, kali ja słuchaŭ tvajo vystupleńnie na linhvistyčnaj kanferencyi ŭ Hłazha ŭ červieni 2016-ha, mianie ŭraziŭ tvoj akcent. Ja nie specyjalist u anhielskich akcentach, ale tvajo maŭleńnie padałosia mnie vyrazna adroznym ad maŭleńnia inšych udzielnikaŭ kanferencyi. Heta toje, što ludzi nazyvajuć valijskim akcentam u anhielskaj movie?
— Nie zusim. Ja dumaju, što stereatypnym valijskim akcentam u anhielskaj movie nazyvajuć akcent anhłamoŭnych z paŭdniovaj Valii. Dla mianie ž anhielskaja mova — druhaja, tamu ŭ mianie, napeŭna, nieanhielski akcent.
— Tvaja pieršaja mova — valijskaja?
— Tak, maja pieršaja mova — valijskaja. A hetak zvany valijski akcent u anhielskaj movie najčaściej majuć valijcy, dla jakich pieršaj movaj była anhielskaja.
— Ci ludzi ŭ Vialikaj Brytanii, čujučy tvajo maŭleńnie, raspaznajuć u tabie valijca?
— Ja ŭpeŭnieny, što mnohija raspaznajuć.
— Dziakuju, z akcentam my razabralisia. Ja zapytaŭ pra heta tamu, što sam byvaju ŭ padobnaj sytuacyi, kali havaru pa-polsku ŭ Polščy. Šmat chto pa maim akcencie raspaznaje, što ja z Padlašša… Darečy, a ŭ jakoj častcy Valii ty naradziŭsia?
— Ja naradziŭsia ŭ paŭnočna-zachodniaj Valii. I ja ŭvieś čas tam žyvu, kala miastečka, jakoje nazyvajecca Puscheli (Pwllheli). Heta ŭ hrafstvie Huined (Gwynedd).
— Značyć, baćki havaryli z taboju pa-valijsku ad naradžeńnia. Heta była litaraturnaja valijskaja mova ci niejki valijski dyjalekt?
— Heta byŭ dyjalekt valijskaj movy, charakterny dla paŭnočna-zachodniaj Valii. Kali ja naradziŭsia, u našaj vioscy pa-valijsku havaryli bolš za 80% žycharoŭ, siońnia — kala 70%. Heta ŭsio ž niabłaha, kali paraŭnoŭvać z usioj Valijaj, u jakoj pa-valijsku havorać mienš za 20% ludziej. Kali ja dobra pryhadvaju aficyjnuju ličbu — to ŭsiaho 19%.
— A dzie ty vučyŭsia anhielskaj movie — u škole?
— U škole, i taksama z televizii. Nu i z knižak, kali staŭ čytać.
— Ci valijskija dyjalekty, skažam, z poŭnačy i poŭdnia krainy, mocna adroźnivajucca? Jany ŭzajemna zrazumiełyja?
— O tak, jany ŭzajemna zrazumiełyja. Biezumoŭna, kali brać pad uvahu słoŭnik, to ŭ dyjalektach majem adroznyja słovy dla niekatorych rečaŭ. Jość taksama roźnica ŭ fanalohii. Ale jany nie nastolki vialikija, kab ludzi z poŭnačy i poŭdnia krainy nie razumieli adny adnych. Nu i radyjo dy televizija pracujuć na toje, kab uzmacnić hetaje moŭnaje ŭzajemarazumieńnie.
— Jość televizija pa-valijsku?
— Tak, majem adzin telekanał, S4C.
— Valijskaja mova ličycca samaj pašyranaj i žyvučaj siarod usich kielckich movaŭ, jakija datryvali da siońniašniaha dnia. Kolki ludziej mohuć siońnia razmaŭlać na valijskaj movie? Ty skazaŭ, kala 20% u Valii — a ŭ realnych likach, heta jakaja kolkaść?
— Heta pryblizna 550 tysiač čałaviek. Jość taksama ludzi, jakija mohuć havaryć pa-valijsku i žyvuć u inšych častkach Vialikaj Brytanii, a taksama ŭ inšych častkach śvietu. Mahčyma, ty viedaješ, što jość nievialikaja valijskamoŭnaja hramada ŭ Patahonii, u Arhientynie.
Hety lik, jaki ja tabie nazvaŭ, zrazumieła, adnosicca da zdolnaści havaryć na valijskaj movie, a nie da taho, što jakraz stolki ludziej havorać na hetaj movie štodnia. Ja dumaju, što realna niedzie kala 12% nasielnictva Valii ŭžyvaje valijskuju movu štodnia.
— Ci valijskaja mova, jakoj vučać u škole — abo, inakš kažučy, valijskaja litaraturnaja mova, — mocna adroźnivajecca ad hutarkovaj, štodzionnaj movy?
— Ja b skazaŭ, što roźnica tut nia bolšaja, čym pamiž hutarkovym i litaraturnym varyjantami luboj inšaj movy. Sučasnaja valijskaja litaraturnaja mova raźvivajecca ad XVI stahodździa, jana ŭ vialikaj stupieni hruntujecca na valijskim pierakładzie Biblii, jaki byŭ apublikavany ŭ 1588 hodzie. Biezumoŭna, litaraturnaja mova z taho času pajšła ŭ svaim raźvićci ŭpierad, ale ŭ asnoŭnym jana vielmi padobnaja da toj, jakaja była ŭ XVI stahodździ.
Dzieci, jakija pačynajuć zasvojvać valijskuju ŭ škole, nia majuć vialikaha kłopatu ź piśmovaj movaj, tamu što, kažučy ahulna, adpaviednaść pamiž fanemami i hrafemami ŭ valijskaj movie davoli prostaja. Možna skazać, što ŭ valijskaj movie toje, što ty bačyš na papiery, adpaviadaje bolš-mienš tamu, što ty kažaš. U hetym sensie, valijski pravapis lahčejšy, čym anhielski abo francuski. Ja skazaŭ by, što dobrym paraŭnańniem dla jaho źjaŭlajecca pravapis niamieckaj movy.
— Ci ŭ valijskaj movie isnuje niešta, što možna nazvać «standartnym vymaŭleńniem»?
— Ničoha takoha niama, nijakaje «standartnaje vymaŭleńnie» nie sfarmavałasia.
— Ci heta značyć, što školniki z poŭnačy Valii mohuć pračytać toj samy valijski tekst inačaj, čym školniki z poŭdnia?
— Jany mohuć pračytać inačaj niekatoryja hałosnyja, naprykład, tyja hałosnyja, jakija na poŭnačy doŭhija, dzieci z poŭdnia mohuć pračytać jak karotkija. I naadvarot. Ale roźnicy ŭ pračytańni, nasamreč, buduć minimalnyja.
— Adnak ty heta pačuješ i zmožaš skazać — voś hety čałaviek z poŭnačy, a toj — z poŭdnia?
— O tak, heta padobna, jak z anhielskaj movaj, kali ty čuješ roźnicu pamiž anhielskaj movaj ludziej ź Londanu i Hłazha, naprykład.
— A ci treba vyvučać valijskuju movu i anhielskim dzieciam u Valii, ci heta datyčyć, tak skazać, tolki dziaciej aŭtachtonaŭ-valijcaŭ?
— U tych rehijonach Valii, dzie pražyvajuć nośbity valijskaj movy, bazavaja adukacyja ŭ škołach adbyvajecca na valijskaj movie. U siarednich ža škołach dapuskajecca peŭnaja hnutkaść u vybary movy navučańnia.
— To bok, i matematycy vučać u vas pa-valijsku?
— Tak. Ja, naprykład, pačynajučy ad pieršaj klasy pačatkovaj škoły i kančajučy daktaratam, vučyŭsia vyklučna na valijskaj movie. Choć, zrazumieła, va ŭniversytecie davodziłasia čytać knihi i pa-anhielsku.
Dziaržava padtrymlivaje valijskuju movu, ale treba pryznać, što naša mova zaniepadaje, što tyčycca kolkaści jaje nośbitaŭ i kolkaści aŭtachtonnaha nasielnictva Valii. Cikava ŭ hetym kantekście adznačyć, što naš urad ci, dakładniej kažučy, Nacyjanalnaja asambleja Valii, robiać nacisk pierš za ŭsio na pabolšańnie ŭ anhłamoŭnych rehijonach Valii kolkaści tych, chto budzie vałodać valijskaj jak druhoj movaj. Palityčnaja meta ŭradu — dasiahnuć da siaredziny hetaha stahodździa adnaho miljona takich ludziej. Realistyčna hlanuŭšy na spravu, hetaha liku možna dasiahnuć tolki pierahledzieŭšy definicyju taho, što my razumiejem pad terminam vałodać movaj. Hetkaja palityka, pa-mojmu, padkopvaje viedańnie movy aŭtachtonnaj moŭnaj hrupaj.
— A jak, pa-tvojmu, treba definijavać čałavieka, jaki vałodaje valijskaj movaj?
— Niama adnoj universalnaj definicyi. Jana zaležyć ad kankretnaha moŭnaha kantekstu. Kali chtości žyvie ŭ asiarodździ, dzie bolšaść ludziej havorać pa-valijsku, dyk taki čałaviek aŭtamatyčna budzie havaryć pa-valijsku čaściej, čym chtości inšy. Ja asabista razumieju pad hetym aznačeńniem čałavieka, jaki vałodaje movaj na ŭzroŭni blizkim da taho nośbita movy, dla jakoha hetaja mova źjaŭlajecca rodnaj, to bok pieršaj. Hetkaja definicyja nieabaviazkova vyklučaje ludziej, dla jakich valijskaja źjaŭlajecca druhoj movaj, to bok jakija jaje vyvučyli ŭ paźniejšym uzroście. Ale jana vyklučaje takich, jakija vyvučyli jaje ŭ niedastatkovaj stupieni.
— Kali hlanuć na spravu farmalna, dyk chtości, chto zakončyŭ siaredniuju škołu z valijskaj movaj navučańnia, moža ličycca čałaviekam, jaki vałodaje valijskaj movaj na dastatkovym uzroŭni?
— Nie zaŭsiody, bo šmat škołaŭ z valijskaj movaj navučańnia pracujuć u rehijonach, jakija źjaŭlajucca anhłafonnymi. Značyć, u takich rehijonach navučency pa-za škołaj nie havorać pa-valijsku. Jany takim čynam nie nabyvajuć dastatkovaha ŭzroŭniu vałodańnia movaj. Heta, zrazumieła, nie datyčyć rehijonaŭ, u jakich bolšaść nasielnikaŭ havorać na valijskaj movie.
— Davaj ciapier krychu pra litaraturnuju movu. Jość u vas sučasnyja aŭtary, jakija pišuć vieršy, apaviadańni i ramany pa-valijsku?
— Mnostva. Jość taksama šmat vydaviectvaŭ, jakija vydajuć knihi pa-valijsku, nia tolki litaraturu, ale i praktyčnyja dapamožniki, pa charčavańni, pa nazirańni za ptuškami, pa sadavodztvie i tamu padobnyja.
— Cikava, što ty dumaješ pra narodžanych u Valii aŭtaraŭ, jakija pišuć pa-anhielsku? Pa-tvojmu, jany naležać da valijskaj litaratury i kultury, ci ty chutčej dumaješ pra ich jak pra pradstaŭnikoŭ anhielskaj litaratury i kultury?
— Heta zaležyć ad punktu hledžańnia. Kali ty nacyjanalist u šyrejšym sensie, to bok kali ty ličyš, što kožny čałaviek, jaki naradziŭsia ŭ Valii, heta valijec, to heta tak — valijskija aŭtary, jakija pišuć pa-anhielsku, naležać Valii. Usio, što ja mahu tut skazać — jość abjektyŭnaja roźnica pamiž aŭtarami, jakija pišuć pa-valijsku, i tymi, jakija pišuć pa-anhielsku.
— A kali b ja zapytaŭ pra tvajo asabistaje adčuvańnie, to što ty adkazaŭ by: Dyłan Tomas — heta valijski aŭtar ci, chutčej, anhielski?
— Ja skazaŭ by, što heta aŭtar z Valii, jaki pisaŭ pa-anhielsku. Kab jaho akreślić, u valijskaj movie ja ŭžyŭ by słova «sais», jakoje aznačaje nia stolki anhielca, kolki anhłamoŭnaha čałavieka abo anhłafona… Inakš kažučy, nam treba adroźnivać paniaćci nacyi i moŭnaj hrupy, choć jany mohuć častkova supadać. Abo i nie supadać…
— Ryčard, surjoznyja pytańni ŭ mianie zakončylisia. Tamu ciapier zadam niesurjoznaje. Čamu najbolš pašyranyja valijskija proźviščy hučać i pišucca tak mocna pa-anhielsku: Jones, Williams, Roberts, Evans, Thomas?
— Aryhinalnaja valijskaja systema proźviščaŭ abapirałasia na patranimii — da ŭłasnaha imia dadavałasia imia baćki. Ciapierašnija anhlizavanyja formy proźviščaŭ byli pryniatyja paźniej, jany ŭźnikali na praciahu doŭhaha času. Ale nichto ŭ Valii nia bačyć u hetym prablemy.
— I jašče adno pytańnie lahčejšaha kalibru. Ci ciažka vyvučyć valijskuju movu nievalijcu? Pytaju, bo ja niedzie pračytaŭ, što heta nastolki ciažkaja mova, što ŭ brytanskaj armii vykarystoŭvali valijcaŭ i ich movu dla šyfravańnia važnych paviedamleńniaŭ. Jość na śviecie nievalijcy, jakija vyvučyli vašu movu?
— Viadoma, jość. U tych rehijonach Valii, dzie ludzi havorać pa-valijsku, niamała anhielcaŭ viedaje našu movu. I jość ludzi ŭ inšych krainach, jakija cikaviacca valijskaj movaj i vyvučyli jaje. Ja viedaju niekatorych niemcaŭ, rasiejcaŭ, amerykancaŭ i francuzaŭ, naprykład.
Što tyčycca prablemaŭ u vyvučeńni valijskaj movy, dyk mnie jak čałavieku, jaki vyvučyŭ jaje jak svaju pieršuju movu, ciažka niešta kankretnaje skazać. Ale praŭda takaja, što ŭ bazavaj leksycy valijskaj movy davoli vialikaja kolkaść zapazyčańniaŭ z łacinskaj movy, a taksama z anhielskaj. Značyć, z hledzišča leksyki valijskaja mova nie takaja ŭžo ciažkaja. Fanalohija — inšaja reč, i tut mohuć uźnikać peŭnyja ciažkaści. Ale mnie zdajecca, što vyvučyć valijskuju movu, skažam, rasiejcu — nie ciažej, čym vyvučyć rasiejskuju valijcu.
