U kancy listapada raspačałasia kraŭdfandynhavaja kampanija pa vykupie «Kryža mužnaści», jakim u mižvajenny čas uznaharodžvali bałachoŭcaŭ. Koratka tłumačym, čamu ŭ joj varta ŭziać udzieł i chto taki hienierał Bułak-Bałachovič.
Nie tak daŭno Nacyjanalny histaryčny muziej raspačaŭ zbor srodkaŭ na vykup u pryvatnaha kalekcyjaniera ŭznaharody «Kryž mužnaści» i kamplekta dakumientaŭ da jaho. Za tydzień była sabranaja častka patrebnaj sumy, ale čas idzie, i kryž moža być vykupleny inšymi zacikaŭlenymi asobami.
Što heta za kryž?
Uznaharoda, jakoj adznačalisia tyja, chto słužyŭ pad kiraŭnictvam hienierała Stanisłava Bułak-Bałachoviča ŭ pieryjad z 1917 pa 1920 h. Los samoj uznaharody byŭ nie mienš cikavy, čym los jaje ŭładalnikaŭ. U roznyja hady byli roznyja varyjacyi kryža, a ich vydača praciahvałasia da 1939 hoda. Joju adznačali za adčajnuju mužnaść i za dobruju słužbu, a pa viersii polskaj presy 30-ch h. —mažliva, i «za vialikija hrošy». I ŭ hetym palahaje jaje kaštoŭnaść dla biełaruskaj historyi. Siarod cełaha šerahu vajennych uznaharod jana ŭvasablaje ŭsiu nieadnaznačnaść padziej, jakija razharnulisia na terytoryi Biełarusi ŭ pieršaj pałovie XX stahodździa. I da taho ž dakumienty, jakija jaje supravadžajuć, byli padpisanyja rukoj hienierała.
Dyk što za hienierał taki?
Napeŭna, kali pisać jahonuju bijahrafiju, to pieravažać tam buduć kličniki i pytalniki. Na dumku bolšaści daśledčykaŭ, słužbu jon raspačaŭ u 1914 hodzie ŭ rasijskaj armii. Chutka prasoŭvajučysia pa słužbie, atrymlivaŭ ranieńni amal hetak ža časta, jak i ŭznaharody. Zarekamiendavaŭ siabie ŭ jakaści paśpiachovaha «partyzanskaha» kamandzira, udzielničaŭ u šmatlikich rejdach i vyłazkach za liniju frontu. Lutaŭskaja revalucyja zrabiła jaho kamandziram eskadrona… i jana ž naradziła taho Bałachoviča jakoha my viedajem ciapier, z usioj jaho nieadnaznačnaściu i nieŭtajmavanaściu. Čałavieka vajny, jaki stajaŭ pa-za dabrom i złom.
Vorahaŭ i sajuźnikaŭ jon mianiaŭ jak palčatki. Časovy ŭrad, balšaviki, bieły ruch, urad BNR, palaki. Usie jany byli realistami, nichto nie idealizavaŭ Bałachoviča i ŭsie skardzilisia na niedyscyplinavanaść jahonych žaŭnieraŭ i svojeasablivy charaktar hienierała. Ale ŭsie chacieli, kab u bojni na papiališčy Rasijskaj impieryi jon akazaŭsia na ich baku. Pieražyŭšy hetuju bojniu, jon nie supakoiŭsia. Paśla ŭdziełu ŭ hramadzianskaj vajnie ŭ Ispanii, dzie jon zmahaŭsia na baku frankistaŭ, Bałachovič zahinuŭ ad niamieckaj kuli na varšaŭskaj vulicy ŭ 1940 hodzie.
Ci byŭ jon biełarusam? Napeŭna tak. Bo naradziŭsia na terytoryi Biełarusi, prysiahnuŭ uradu BNR, u prakłamacyjach nazyvaŭ siabie synam biełaruskaha naroda i abviaściŭ terytoryjaj BNR ziemli zachoplenyja padčas svajho znakamitaha paleskaha pachodu 1920 hoda. Ci byŭ jon patryjotam? Chto viedaje. Zanadta šmat prahmatyzmu prypisvajuć jahonym rašeńniam i vykazvańniam. Ale, jak adznačali ŭsie, chto jaho viedaŭ asabista, asobaj jon byŭ jaskravaj. Zorkaj, jakaja źjaviłasia ŭ połymi vajny.
Čamu muziej nie moža nabyć kryž samastojna?
Na heta jość šmat pryčyn, ale samyja hałoŭnyja — finansavańnie i čas. Jak lubaja dziaržaŭnaja ŭstanova, Nacyjanalny histaryčny muziej maje płan zakupak. U toj ža čas prapanova na vykup kryža i dakumientaŭ pastupiła pry kancy hoda, kali zvyčajna ŭsie dziaržaŭnyja srodki ŭžo raźmierkavanyja.
…i navošta muzieju hety kryž?
U zborach biełaruskich muziejaŭ možna pa palcach pieraličyć ekspanaty, źviazanyja ź biełaruskaj vajskovaj historyjaj 1917—1921 hadoŭ. Artefaktaŭ, źviazanych z asobaj Stanisłava Bułak-Bałachoviča, jašče mienš. I muzieju vypaŭ šaniec zapoŭnić hety prabieł. Dziakujučy nieabyjakavym ludziam my možam zajmieć adzin z takich artefaktaŭ užo ciapier.
