Murał u Manahua. Fidel Kastra i Daniel Arteha. AP Photo/ Salon.com.
Daniel Arteha pryjšoŭ da ŭłady z dapamohaj kubinskaj (a nasamreč savieckaj) zbroi ŭ vyniku Sandzinisckaj revalucyi ŭ 1979 hodzie. Na pieršych svabodnych vybarach u 1990 hodzie jon prajhraŭ kaalicyi apazicyjnych sił na čale z byłoj paplečnicaj pa revalucyi. U prezidenckaje kresła jon zdoleŭ viarnucca ŭ 2007-m, kali jaho libieralnyja i kansiervatyŭnyja praciŭniki nie zdoleli vyznačyć adzinaha kandydata. A viarnuŭšysia ŭ prezidencki pałac, Arteha paśla taho vyjhraje vybary za vybarami.
Zmahańnie z «našym sukinym synam»
Daniel Arteha Saavedra naradziŭsia 11 listapada 1945 hoda ŭ nievialičkim horadzie Ła-Libiertad, u piać hadoŭ razam ź siamjoj pierajechaŭ u stalicu Nikarahua, u Manahua. Tam Artehi žyli ŭ kvartale, nazvanym u honar prezidenta Anastasia Samosy, pobač sa stadyjonam imia Samosy i parkam imia Samosy, dzie stajała statuja Samosy. Dynastyja Samosaŭ kiravała krainaj pry padtrymcy ZŠA.
«Samosa — sukin syn, ale heta naš sukin syn». Hetaje vykazvańnie prypisvajuć prezidentu ZŠA Ruźvieltu, i datyčyła jano baćki taho Samosy, suprać jakoha zmahaŭsia Arteha.
Baćki Artehi, niahledziačy na biednaść, zmahli apłacić navučańnie syna ŭ pryvatnaj škole, a paśla jon pastupiŭ va ŭniviersitet. Tam u pieršaj pałovie 60-ch jon usurjoz zachapiŭsia levymi idejami. Junaka złavała, što biednym nikarahuancam nie chapała hrošaj navat na ježu, u toj čas jak elita adpačyvała ŭ Majami i vučyła dziaciej u Kalifornii. U Sandzinisckim froncie nacyjanalnaha vyzvaleńnia (SFNV) Arteha atrymaŭ mianušku Enrykie.
U hetyja hady Daniel nieadnojčy traplaŭ za kraty — upieršyniu heta zdaryłasia jašče ŭ 14-hadovym uzroście, — ale dypłom jon usio-taki atrymaŭ.
Murały časoŭ Sandzinisckaj revalucyi — cikavyja pomniki mastactva. Na fota: frahmient murała ŭ Esteli. Enicok/Flickr
U 1967-m Arteha ŭpieršyniu zabiŭ čałavieka — hvardziejca, jaki mučyŭ jaho padčas papiaredniaha aryštu. Heta byŭ čas, kali ŭ słavie byli Fidel i Če Hievara, čas viery ŭ nieminučaść revalucyi. Jak i jaho kamunistyčnyja kumiry, Daniel udzielničaŭ u rabavańni bankaŭ, kab zdabyć hrošaj na revalucyju, i ahitavaŭ, ahitavaŭ, mieŭ dar pramoŭcy.
U kancy 1967-ha Daniel Arteha trapiŭ u turmu nadoŭha. Tym časam jahonaja mama na voli arhanizavała kampaniju, dziakujučy jakoj režym byŭ vymušany palepšyć umovy ŭtrymańnia palitviaźniaŭ.
U abmien na zakładnikaŭ
Arteha moh zastacca ŭ turmie naviečna, ale ŭ 1972-m u Nikarahua zdaryŭsia strašenny ziemlatrus. Kala 10 tysiač čałaviek zahinuła, a stalica była całkam zrujnavanaja. Ludziej aburała raskradańnie mižnarodnaj dapamohi achviaram, maradziorstva nachvardziejcaŭ. Ludzi masava pajšli ŭ Sandziniscki front, vyrasła jaho bajazdolnaść. U dziorzkim rejdzie pry kancy 1974-ha revalucyjaniery zachapili sotni pradstaŭnikoŭ elity krainy — parłamientaryjaŭ, čynoŭnikaŭ, biznesoŭcaŭ — i damahlisia vyzvaleńnia palitviaźniaŭ, siarod jakich byŭ i Arteha.
Samosa ŭvioŭ nadzvyčajnaje stanovišča. U Vašynhtonie tady kiravaŭ Džymi Karter, paśladoŭny abaronca pravoŭ čałavieka. Jon šturchaŭ i praamierykanskich dyktataraŭ da libieralizacyi. Heta ZŠA zmusili Samosu admianić nadzvyčajnaje stanovišča i adkrucić hajki.
Murał u muziei lehiendaŭ i tradycyj u Leonie, Nikarahua. Hrafici apisvaje mietady katavańniaŭ nacyjanalnaj hvardyi. Shutterstock.com, by Matyas Rehak.
Partyzany-sandzinisty ciaśnili nacyjanalnuju hvardyju ŭ pravincyjach. A kali ŭ pačatku 1978-ha zabili redaktara papularnaj apazicyjnaj haziety Piedra Čamora, zabastoŭki ŭspychnuli i ŭ stalicy. Z Kuby sandzinistam patokam išła savieckaja zbroja, tady jak Karter zmusiŭ Izrail raźviarnuć karabiel z patrebnymi bojeprypasami dla Samosy (Samosa-starejšy ŭ svoj čas dapamoh zbrojaj Izrailu ŭ časie baraćby taho za niezaležnaść, i dźvie krainy z taho času mieli asablivyja adnosiny). Sandzinisty ŭvajšli ŭ Manahua, nacyjanalnaja hvardyja kapitulavała. U lipieni 1979-ha Samosa źbieh za miažu, a ŭłada ŭ krainie pierajšła ŭ ruki revalucyjnaj chunty. ZŠA chucieńka źmianili viektar i vydzielili 70-miljonny kredyt novamu ŭradu.
Premija imia Nadzieždy Krupskaj
Paśla pieramohi revalucyjanieram dastałasia razburanaja kraina. U dziaržaŭnaj skarbnicy zastavałasia ŭsiaho 3,5 miljona dołaraŭ, a dziaržaŭny doŭh składaŭ 3,5 miljarda. Paśla karotkaha flirtu z novaj uładaj amierykancy zrazumieli, što novy ŭrad nie źbirajecca razryvać adnosiny z SSSR i Kubaj. Bolš za toje, Arteha pačaŭ «ekspart revalucyi» ŭ susiedni Salvador. Dy jašče miakkaha Kartera źmianiŭ Rejhan sa svaim «kryžovym pachodam suprać kamunizmu». Tak Vašynhton pačaŭ padtrymlivać «kontras» — partyzanaŭ, jakija bazavalisia ŭ susiednim Handurasie.
Arteha tym časam raźvitaŭsia ź libieralnymi i katalickimi sajuźnikami i pačaŭ sacyjalistyčnyja pieraŭtvareńni. U hety čas vyjaviłasia cikavaja rysa jahonaha charaktaru, jakaja zabiaśpiečyła jamu palityčnaje doŭhažycharstva. Kali było patrebna, jon lohka adkidaŭ ubok staryja łozunhi. Jon taksama nie staŭ dahmatyčna paŭtarać u Nikarahua ekanamičnyja pryjomy z savieckaha repiertuaru.
Maštabnuju nacyjanalizacyju biznesu nie pravodzili: 70% pradpryjemstvaŭ zastalisia ŭ pryvatnaj ułasnaści, razabrali tolki biznes-impieryju Samosy. Ziemli Samosy razdali sialanam. Kaapieratyvaŭ amal nie stvarali, urad rabiŭ staŭku na drobnyja siamiejnyja fiermy.
Nikarahua - biednaja kraina sa strakataj kulturaj. Shutterstock.com, by Paolo Arsie Pelanda.
Honaram urada Artehi stała školnaja reforma. Za pieršyja hady jaho kiravańnia kolkaść škoł padvoiłasia, 400 tysiač hramadzian navučylisia čytać i pisać, za što Nikarahua atrymała ad JUNIESKA premiju imia Nadzieždy Krupskaj za najlepšuju prahramu likvidacyi niepiśmiennaści. Paśpiachova viałasia baraćba z malaryjaj, tamu ŭ 1984-m Arteha i SFNV upeŭniena pieramahli na vybarach prezidenta i parłamienta, choć da demakratyčnaści tych vybaraŭ byli vialikija pytańni.
ZŠA vybaraŭ nie pryznali, uviali sankcyi. Arteha ŭ hety čas prajaviŭ svaju druhuju rysu — vyklučnuju ŭpartaść. Baraćba suprać kontras viałasia doŭha, partyzany tak i nie zdoleli prarvacca da stalicy.
«Usio budzie lepš!»
U Artehi nie chapała hrošaj i vieści sacyjalnyja prahramy, i vajavać z hieryljaj. Hipierinflacyja ŭ 1988 hodzie dasiahnuła tryccaci tysiač pracentaŭ. Biełarusy navat u 90-ja takoha nie bačyli. Ale kali ŭ 1989-m padtrymku Nikarahua spyniŭ SSSR, a Kuba sama pierajšła na asadny režym, Arteha pakazaŭ, što zdolny rabić kroki, jakich nichto ad jaho nie čakaje. Jon pajšoŭ na pieramovy z vorahami i vypuściŭ z turmaŭ dziasiatki kontras, u tym liku zabojcu svajho brata.
Bolš za toje, jon pravioŭ u krainie svabodnyja vybary, jakija vyjhrała ŭdava taho samaha redaktara Čamora, zabojstva jakoha spravakavała revalucyja. Vijaleta Baryjas de Čamora pa pieršym časie ŭvachodziła ŭ revalucyjnuju chuntu, što kiravała krainaj paśla Samosy, ale paśla zrazumieła, što joj z sandzinistami nie pa darozie, i vyjšła ź jaje. Na vybarach 1990 hoda jaje padtrymali amierykancy, jany ž dapamahli zhurtavać za Čamora 14-partyjnuju kaalicyju, u jakuju ŭvajšli apazicyjnyja hrupoŭki — ad ultrakatalickaj da kamunistyčnaj. Słohanu Artehi «Usio budzie lepš!» pavieryŭ tolki 41% hramadzian. Bolšaść była stomlenaja ad vajny i sacyjalistyčnaha entuzijazmu.
Vijaleta Baryjas de Čamora stała pieršaj žančynaj, abranaj na pasadu prezidenta, u abiedźviuch Amierykach. Pieršaj uvohule (nie tolki ŭ Amierycy, ale i va ŭsim śviecie) była Isabel Marcines de Pieron u Arhiencinie ŭ 1974—1976 hadach, ale jana nikim nie abirałasia, a atrymała pasadu ŭ spadčynu ad svajho muža, šmathadovaha dyktatara Chuana Pierona. Wikimedia Commons.
Čyściec. U apazicyi
Były prezident zastaŭsia žyvy i na svabodzie — tak šancuje nie ŭsim dyktataram. Piekła nie było, byŭ čyściec. Siarod sandzinistaŭ pačaŭsia raskoł. Arteha prajhraje jašče adny prezidenckija vybary. U 1996-m prezidentam staŭ libierał Arnolda Aleman — zaciaty vorah sandzinistaŭ, jakija kanfiskavali ŭ jaho majomaść i pratrymali 7 miesiacaŭ u turmie. Ale pomścić Artehu Aleman nie advažyŭsia, bo padtrymka apošniaha zastavałasia ŭsio ž vysokaj: 38% hałasoŭ na vybarach. I Aleman vyrašyŭ padpisać pahadnieńnie z praciŭnikam (pa-ispansku El Pacto). Arteha atrymaŭ niedatykalnaść, a naŭzamien paabiacaŭ padtrymku pry pryniaćci niekatorych zakonaŭ.
Aleman, darečy, akažacca niačystym na ruku. Transparency International uklučyć jaho ŭ top-10 samych karumpavanych palitykaŭ sučasnaści. A ŭ 2003-m nikarahuanski sud pasadzić jaho na 20 hadoŭ za karupcyju.
Nabližalisia prezidenckija vybary 2001 hoda. Zdavałasia, Arteha hetym razam dakładna pieramoža, ale znoŭ pieraškodziła niečakanaść. Palityka abvinavacili ŭ zhvałtavańni pryjomnaj dački, i ad jaho adviarnulisia mnohija žančyny. Na vybarach jon nabraŭ 46% hałasoŭ, a pieramoh libierał i były vice-prezident Enrykie Bałańjos.
Vierny siabar abchazskaha naroda
Kab viarnucca da ŭłady, Arteha vymušany zaklučyć jašče niekalki paktaŭ.
Pieršy — z žonkaj, jakoj nadakučyli amurnyja pryhody muža.
Druhi — z Katalickaj carkvoj. Były revalucyjanier abviančaŭsia z žonkaj u prysutnaści kardynała Abanda-i-Brava i paabiacaŭ zabaranić aborty.
Tak jany vyhladali 33 hady tamu. Daniel Arteha vystupaje ŭ ZŠA ŭ 1986 hodzie, a žonka jamu pierakładaje. Shutterstock.com, by mark Reinstein.
U 2007-m Arteha nabraŭ usiaho 38% hałasoŭ. Adnak hetaha chapiła, kab viarnucca ŭ prezidenckaje kresła, bo libierały nie zdoleli vybrać adzinaha kandydata i pajšli na vybary roznymi kałonami.
Kali Arteha viarnuŭsia da ŭłady, Amieryka ŭžo nie była takoj, jak u časy padtrymki «kontras». U hety pieryjad šmat u jakich krainach Łacinskaj Amieryki prychodzili da ŭłady palityki, nie nadta prychilnyja da ZŠA. Arteha byŭ u trendzie, a nie niejkim vyklučeńniem, tamu i nie byŭ asablivym bialmom na voku.
Jak prezident 2.0, Arteha ŭ čymści zastaŭsia vierny sabie. Jon navat nie staŭ pierajazdžać u prezidencki pałac, zastaŭsia žyć u svaim domie. Ale jahony režym hetym razam staŭ bolš žorstki: u 1980-ja apazicyja pry Artehu pieraśledavałasia nie tak surova. Ciapier častku apazicyjnych ŚMI zakryli, a karupcyjanieraŭ stali karać pad telekamiery.
U zamiežnaj palitycy Arteha pieraaryjentavaŭsia na Vieniesuełu, ad jakoj atrymlivaŭ ščodruju dapamohu ŭ vyhladzie nafty.
Novy Arteha viarnuŭsia na antyamierykanskija pazicyi i zapatrabavaŭ ad Jeŭropy kampiensacyi «za stahodździ akupacyi Nikarahua».
Jaho kredytoram stała Rasija, a jon uzamien — pieršym na śviecie paśla Rasii — pryznaŭ Abchaziju i Paŭdniovuju Asieciju. Dapamahali Nikarahua i irancy.
Na «zaroblenyja» zamiežnaj palitykaj hrošy prezident zrabiŭ biaspłatnaj školnuju adukacyju. Biednyja žychary znoŭ atrymali subsidyi na pradukty i dostup da daktaroŭ, tamu śmiarotnaść pry rodach z 2007-ha pa 2019-y źmienšyłasia na 60%, a dziciačaja — na 52%.
Niekatoryja novyja idei Artehi byli niebanalnyja. Tak, jon prapanavaŭ Kitaju i Rasii zbudavać novy, Nikarahuanski, kanał pamiž Atłantyčnym i Cichim akijanami. Prajekt koštam 40 miljardaŭ dołaraŭ patencyjna moh stać kankurentam Panamskamu.
U vyniku bolšaść nasielnictva nie piarečyła čarhovaj źmienie zakanadaŭstva, jakaja dazvoliła Artehu iści na vybary niekalki razoŭ zapar. U 2011-m jon upeŭniena pieramoh z vynikam u 62%. A na vybarach 2016-ha prezident nabraŭ rekordnyja 72% hałasoŭ — niahledziačy na rost biudžetnaha deficytu. Praŭda, apazicyja biła ŭ zvon pra šmatlikija parušeńni.
Daniel Arteha z žonkaj, jakuju jon zrabiŭ vice-prezidentam. France24.com
Stralajuć, jak pry Samosie
Voś tolki kitajski miljarder, jaki braŭsia inviestavać u kanał, źbiadnieŭ, kali kitajski finansavy rynak u 2016-m abvaliŭsia, i prajekt kanała adkłali na śviatyja nikoli. A bratniaja sacyjalistyčnaja Vieniesueła pahruziłasia ŭ piermanientny kryzis i bolš nie mieła z čaho finansavać krainy «balivaryjanskaha sajuza» — stvoranaha ŭ 2004 hodzie pa inicyjatyvie Uha Čaviesa i Fidela Kastra abjadnańnia kala dziasiatka dziaržaŭ Łacinskaj Amieryki i Karybskaha basiejna z sacyjalistyčnymi režymami. Deficyt biudžetu Nikarahua vyras da takoj stupieni, što viasnoj 2018-ha było abjaŭlena pra pavyšeńnie padatkaŭ i skaračeńnie sacyjalnych prahram. Studenty pačali mitynhavać, i Arteha staŭ dziejničać jak Samosa — zahadaŭ pa buntaŭnikach stralać. 325 čałaviek zahinuła, tysiačy byli paranienyja i aryštavanyja.
Usio pajšło pa kole: u śniežni 2018-ha prezident ZŠA Donald Tramp padpisaŭ ukaz ab sankcyjach suprać urada Nikarahua, da jakich dałučylisia inšyja krainy. Arteha trymajecca, jak u 80-ja, i abvinavačvaje niealibieralnyja koły.
Za hady svajho kiravańnia Daniel Arteha surjozna źmianiŭsia: jon prajšoŭ šlach ad levaha revalucyjaniera da kanfarmista, hatovaha supracoŭničać z vorahami dziela ŭtrymańnia ŭłady. Niaźmiennym zastajecca tolki fienamienalnaje ŭmieńnie vykručvacca.
