Haradzišča ŭ Kiernavie. Shutterstock.com, by Daiva Kis.
Zvyčajnyja biełaruskija ŭjaŭleńni pra Litvu Ch—CHIII stahodździaŭ davoli schiematyčnyja. Hety kraj paŭstaje napaŭdzikaj puščaj, zasielenaj redkim bałckim nasielnictvam. Taja Litva nie mieła haradoŭ, a jaje nasielniki nie viedali piśmovaj kultury i naohuł značna sastupali pa ŭzroŭni svajho cyvilizacyjnaha raźvićcia susiednim Rusi i Polščy. Ale ž mienavita ź Litvy ŭžo ŭ CHIII stahodździ išli impulsy novaha dziaržavaŭtvareńnia — u toj čas, kali ŭvieś rehijon Uschodniaj Jeŭropy pieražyvaŭ hłyboki kryzis.
U mnohim pryčyna niacelnaści karciny kryjecca ŭ małoj kolkaści piśmovych krynic pra rańniuju Litvu. Jany nie dazvalajuć rekanstrujavać jaje historyju Ch—CHII stahodździaŭ navat u ahulnych rysach, za vyniatkam asobnych zhadak pra pachody na Litvu susiedziaŭ i pachody samoj Litvy. Źviestki dla analizu daje pieradusim archieałohija. Ci zmohuć archieałahičnyja pomniki, raźmieščanyja na abšarach Lithuania propria — «ułasna Litvy» ci «Litvy ŭ vuzkim sensie», — raspavieści nam pra etnakulturnyja admietnaści hetaha kraju?
Kreva
Pasielišča Kreva ŭ CHII—CHIII stahodździach znachodziłasia na ŭschodzie staražytnaj Litvy. Praz 10 km, u Łosku, stajaŭ užo pamiežny zamak Połackaj ziamli — adzin z samych paŭnočna-zachodnich farpostaŭ kryvičoŭ.
Łakalizavać staražytnaje Kreva navukoŭcam udałosia litaralna ciaham apošnich piaci hadoŭ. Kreŭskaje haradzišča znachodzicca za dva kiłamietry ad zamka, pa Smarhonskim šlachu, u miežach siońniašniaha raźlehłaha miastečka Kreva. Niadaŭnija archieałahičnyja raskopki pakazali, što płast na haradziščy ŭtrymlivaje artefakty Ch—CHIII stahodździaŭ i adnosicca da pieryjadu historyi Litvy «da Mindoŭha».
Nie vyklikaje sumnievaŭ, što ŭ Siaredniavieččy Kreva było zasielenaje bałtamoŭnym pahanskim nasielnictvam. Tamu najbolš čakanym było b vyjaŭleńnie na Kreŭskim haradziščy adpaviednych znachodak. Ale vyjaŭlenyja kreŭskija materyjały całkam adpaviadajuć materyjalnaj kultury haradoŭ Uschodniaj Jeŭropy, ci, inšymi słovami, Staražytnaj Rusi. Pavodle cełaha kompleksu artefaktaŭ — ad tradycyjnaj hančarnaj kieramiki da šklanych branzaletaŭ — my možam kazać pra stałuju prysutnaść na Kreŭskim haradziščy ŭ CHI—CHIII stahodździach uschodniesłavianskaha nasielnictva, a nie prosta pra handlovyja suviazi karennych bałtaŭ z rusinami.
Frahmienty šklanych branzaletaŭ CHII—CHIII stahodździ, kreŭskaje haradzišča. Fota Siarhieja Hudzilina.
Da prykładu, frahmienty šklanych branzaletaŭ roznaha koleru sustrakajucca praktyčna va ŭsich haradach Uschodniaj Jeŭropy ŭ płastach hetaha pieryjadu. Niesumnienna, jany byli ŭlubionym upryhožańniem haradžanak.
Archieołahi spačatku ličyli šklanyja branzalety vizantyjskim impartam. Sapraŭdy, u Vizantyi takich branzaletaŭ viadoma šmat, a asnoŭny centr ich vytvorčaści znachodziŭsia ŭ Siryi. Ciapier ža daviedziena, što takija ŭpryhožańni vyrablalisia i bližej — jak minimum u Kijevie, dzie dziejničaŭ bujny centr vytvorčaści hetaha papularnaha tavaru.
Paśla taho, jak manhoła-tatary razhramili Kijeŭ u 1240 hodzie, vytvorčaść spyniłasia. Krochkija branzalety, jakija praź niejki čas łamalisia na rukach dziaŭčat, pastupova źnikajuć u kulturnych płastach haradoŭ Uschodniaj Jeŭropy. Tamu hetyja elemienty žanočych upryhožańniaŭ — vielmi dobry chranałahičny markier, pieryjad ich raspaŭsiudžańnia nie siahaje dalej za siaredzinu CHIII stahodździa. Uvohule, śpiecyjalistami daŭno zaŭvažana, što etnavyznačalnyja prykmiety ŭ rańnim Siaredniavieččy majuć najpierš žanočyja ŭpryhožańni. Mužčynskija ŭbory bolš kansiervatyŭnyja i adnastajnyja.
Halšany
U blizkich ad Kreva Halšanach my taksama majem archieałahičny kompleks haradzišča ź sieliščam, materyjalnaja kultura jakoha padobnaja da kreŭskich znachodak i šyrej — da kultury haradoŭ Uschodniaj Jeŭropy.
Praŭda, u Halšanach šmat frahmientaŭ lapnoj kieramiki. Zdavałasia b, heta tolki detal. Ale varta pamiatać, što ŭschodnija bałty jašče doŭha karystalisia pieravažna lapnoj kieramikaj, najbolš archaičnaj u płanie technałohii vyrabu. Hančarnuju kieramiku (načyńni, vyrablenyja na hančarnym kruzie) prynieśli ŭ naš rehijon Jeŭropy słavianie, jakija pad ciskam avarskich plamionaŭ pačali raśsialacca z Panonii ŭžo z navykami hančarstva.
Na Halšanskim haradziščy my znachodzim taksama ślady vajennych padziej kanca Ch — pieršaj pałovy CHI stahodździaŭ, jakija možna suadnieści z vypravami kijeŭskich kniazioŭ Uładzimira Śviatasłaviča i Jarasłava Mudraha na litvu i jaćviahaŭ. U hety pieryjad Halšanskaje haradzišča było spalena, pra što śviedčyć vialiki płast vuholla na miescy draŭlanych ścien.
Kryž-enkałpijon halšanskaha družyńnika, 30-ja hady CHIII stahodździa (raskopki Paŭła Kieńki). Sputnik.by.
Daśledavańni archieałahičnaha kompleksu dazvalajuć śćviardžać, što ŭ Halšanach taksama žyło źmiašanaje bałta-słavianskaje nasielnictva. Try kurhannyja hrupy, raźmieščanyja niepasredna kala haradzišča, datujucca Ch—CHII stahodździami i ŭjaŭlajuć saboj unikalny simbijoz słavianskich i bałckich pachavańniaŭ.
Słavianski pachavalny abrad pradstaŭleny pachavańniami z trupapakładańniami, ale ŭ ich prysutničaje i bałcki elemient — kamiennaja kalcavaja vybrukoŭka albo abkładka nasypu kamieńniami. Sinchronnyja ŭłasna bałckija pachavańni vykananyja pavodle abradu kremacyi, i heta pachavańni vajskoŭcaŭ.
Hienieałahičnyja lehiendy XVI stahodździa źviazvajuć Halšany z pachodžańniem staražytnaj litoŭskaj dynastyi Kitaŭrasaŭ, adchilenaj ad ułady novaj dynastyjaj Vicienia i Hiedymina. U centry hetaj lehiendy znachodzicca padańnie pra Holšu, jaki zasnavaŭ zamak u Halšanach. Padańnie paŭtarajecca amal u niaźmiennym vyhladzie ŭ roznych redakcyjach biełaruska-litoŭskich letapisaŭ. Pavodle Letapisu Krasinskaha,
«Holšys pierajšoŭ raku Villu i znajšoŭ pryhožuju haru siarod inšych hor nad rakoj Vilniaj za milu ad vuścia raki Vilni, dzie ŭpadaje ŭ raku Villu, nasuprać Rakancišak, i zakłaŭ horad, i nazvaŭ svaim imiem, Halšany».
Takim čynam, pieršyja Halšany paŭstali na Rakancišskim haradziščy ŭ Vilni.
Ale dalej, «troški pabyŭšy tam, padčas łovaŭ u puščy za dziesiać milaŭ ad svajho horada znajšoŭ jon pryhožuju haru, atočanuju raźlehłymi raŭninami, i spadabałasia jamu tam, i tam jon pasialiŭsia… i nazvaŭsia kniaziem Halšanskim». Pieršym ža histaryčna viadomym pradstaŭnikom rodu Halšanskich staŭ u kancy XIV stahodździa Ivan Alhimontavič, najbližejšy paplečnik Vitaŭta. Mahčyma, kniazi Halšanskija sapraŭdy pachodziać ad kahości z rodzičaŭ vialikaha kniazia Trojdzienia (1270—1282), rezidencyjaj jakoha byŭ Kiernaŭ.
Kiernaŭ
Hety centr raźmiaščaŭsia za 35 km ad Vilni i byŭ adnym z paŭnočnych centraŭ toj ziamli, jakaja pavodle tradycyi biełaruska-litoŭskich letapisaŭ nazyvałasia Listubanijaj («bieraham trubaŭ»), a ŭ skaročanaj viersii — Litvoj.
Abarončuju sistemu Kiernava ŭ CHIII—XIV stahodździach utvarali piać haradziščaŭ roznaha pamieru: Zamkavaja hara, Hara achviarnika (ci Śviataja hara), Hara Liździejki (ci Kryvajte), Tron Mindoŭha, Hara Kiernava. Kniaskaja rezidencyja łakalizavałasia na Hary achviarnika, handlova-ramiesny pasad raźmiaščaŭsia vakoł haradziščaŭ, kniaskaja absłuha zajmała Zamkavuju haru. Zabudova haradziščaŭ była całkam draŭlanaju.
Kupalle ŭ Kiernavie. Svajksta.by.
U 1365 hodzie Kiernaŭ byŭ značna razburany kryžakami. A ŭ 1390-m žychary sami padpalili svoj horad pierad prychodam adździełaŭ Niamieckaha ordena na čale z maršałam Enhielhartam Rabie i sajuznych im vojskaŭ Vitaŭta. Paśla hetaha horad jak značny palityčny centr užo nie adradziŭsia, zamki nie adbudoŭvalisia, a ŭsia materyjalnaja kultura zakansiervavałasia.
Litoŭskija archieołahi na praciahu 1970—2000-ch hadoŭ pravodzili davoli maštabnyja i vynikovyja daśledavańni Kiernava. Jany adkryli staražytny centr z charaktaram rańnieŭrbanistyčnaha pasielišča, z bahataj i raznastajnaj kulturaj, pa mnohich prykmietach padobnaj da haradskoj kultury Rusi CHIII stahodździa.
Staražytny Kiernaŭ zachavaŭ, akramia haradskoj kultury, jašče adzin važny abjekt — mohiłki CHIII—XIV stahodździaŭ. Jany śviedčać, što značnuju častku nasielnikaŭ Kiernava składali ŭsio tyja ž chryścijanie. Mienavita pavodle chryścijanskaha abradu byli arhanizavanyja pachavańni: z pakładańniem ciełaŭ pamierłych u ziamlu, ź minimalnym pachavalnym invientarom. U mnohich pachavańniach byli znojdzienyja nacielnyja kryžyki. Padkreślim, što hetyja znachodki datujucca raniej, čym aficyjny chrost Litvy pa zachodnim abradzie ŭ 1387 hodzie, paśla Kreŭskaj unii.
U 2009 hodzie byŭ adkryty jašče adzin pachavalny pomnik — kancentracyja spalenych kostak, jakija znachodzilisia ŭ starym rečyščy raki. Hetaje pachavańnie sinchronnaje hruntovamu mohilniku. Tamu možna mierkavać, što chryścijanie chavali pamierłych na svaich mohiłkach, a pahancy spalvali niabožčykaŭ i kidali ich pareštki ŭ raku pavodle staroha zvyčaju.
Kiernaŭ ža znachodzicca paŭnočniej za Vilniu, i prysutnaść tam słavianskich pasialencaŭ (ci rutenizavanych bałtaŭ) moža paznačać absiahi praniknieńnia słavianaŭ uhłyb Litvy.
Vilnia
Vilnia stała sapraŭdnaj mietrapolijaj Litvy z XIV stahodździa, a pieršaja zhadka jaje jak stalicy datujecca 1323 hodam i adsyłaje da mistyčnaha snu Hiedymina. Na praciahu ŭsiaho siaredniaviečnaha pieryjadu i ŭ XVI stahodździ ŭ stalicy Vialikaha Kniastva vyłučaŭsia asobny kvartał, viadomy jak Civitas ruthenica — «Ruski horad». Vierahodna, pieršapačatkova ŭ druhoj pałovie CHIII stahodździa słavianie sialilisia kala paŭnočnaj padešvy Hary Hiedymina, ale ŭžo z pačatku ci siaredziny nastupnaha stahodździa skancentravalisia va ŭłasnym kvartale (uschodniaj častcy sučasnaha Staroha horada Vilni).
Vialikaje Kniastva Litoŭskaje pry Mindoŭhu. Vialiki histaryčny atłas Biełarusi, t.1.
Sapraŭdnaj siensacyjaj stała adkryćcio padčas avaryjnych archieałahičnych raskopak chryścijanskich mohiłak druhoj pałovy CHIII — pačatku XIV stahodździaŭ na ŭskrainie siaredniaviečnaha «Ruskaha horada» Vilni. Heta znoŭ dazvalaje kazać pra značnuju prysutnaść chryścijanskaha słavianskaha (ci słavianizavanaha) nasielnictva ŭ hałoŭnaj mietrapolii Litvy ŭ pieryjad jašče da Kreŭskaj unii.
Usie pachavańni ŭ Vilni, jak i ŭ Kiernavie, zroblenyja pavodle abradu inhumacyi (trupapakładańnie, a nie spaleńnie), u bolšaści svajoj hałavoj na zachad. Heta chryścijanski abrad, ci navat kankretna — uschodniechryścijanski. Pachavańni raźmieščanyja ŭ niekalki jarusaŭ u adnoj i toj ža mahilnaj jaminie, što možna patłumačyć deficytam miesca dla mohiłak pobač z horadam, jaki imkliva pavialičvaŭsia.
Šmatabličnaja Litva
Tak što daŭniaja Litva paŭstaje zusim nie jak adnastajny, etnična adnarodny kraj. Siarod bałckaha pahanskaha nasielnictva ŭ joj značna prysutničali i chryścijanie. Kim byli hetyja ludzi — słavianskimi pasialencami-mihrantami ci rutenizavanymi bałtami, — užo inšaje pytańnie. Napeŭna, prysutničali jak pieršyja, tak i druhija. Lehiendarnaja historyja pra troch vilenskich pakutnikaŭ pry dvary kniazia Alhierda śviedčyć, što bałty davoli aktyŭna i ŭśviadomlena prymali chryścijanstva praz uschodni abrad u časy, kali mnohija ich suplamieńniki jašče zastavalisia pahancami.
Staražytnaja Litva, «Litva da Mindoŭha», paŭstaje krajem, jaki ŭ CHI—CHII stahodździach mieŭ svaju cyvilizacyju. Na abšarach taje Litvy isnavali svaje rańnieharadskija pasieliščy z vyraznaj administratyŭnaj albo sakralnaj funkcyjami. Bolš za toje, niekatoryja z hetych rańnich haradoŭ byli asiarodkami handlu i ramiesnymi centrami, čym moža pachvalicca daloka nie kožnaje siaredniaviečnaje pasielišča.
Kreva siońnia. Fota žychara hetaha miastečka Siarhieja Hapona.
Charaktar ža materyjalnaj kultury va ŭsich čatyroch uzhadanych centrach daŭniaj Litvy, a taksama vyjaŭlenyja chryścijanskija mohiłki ŭ Kiernavie i Vilni dazvalajuć kazać, što hetyja handlova-ramiesnyja funkcyi zabiaśpiečvali słavianskija pasialency. Jany padtrymlivali handlovyja znosiny z haradami Rusi ad Połacka da Kijeva, a taksama pryŭnosili novyja technałohii ŭ kieramičnaj vytvorčaści i mietałaapracoŭcy. Choć mnohija z hetych «słavianaŭ», napeŭna, mieli bałckich prodkaŭ i rutenizavalisia praz pryniaćcie ŭschodniaha chryścijanstva.
Tak stvaraŭsia toj kulturna-haspadarčy kantekst, jaki ŭrešcie staŭ vyznačalnym dla ŭźniknieńnia Vialikaha Kniastva Litoŭskaha — dziaržavy nie na złomie kultur, a ŭ prastory bałta-słavianskaha ŭzajemadziejańnia. Tak što Mindoŭh upieršyniu pabačyŭ rusinaŭ u svaich vałodańniach, a nie ŭ paniamonskim Navahradku, jakim usio roŭna byŭ uražany.
