Poźniehedeeraŭski (1986 hod) pomnik Karłu Marksu i Frydrychu Enhielsu adroźnivaŭsia ad typova savieckich svajoj nieartadaksalnaj estetykaj. Paśla padzieńnia HDR niemcy pakinuli pomniki Marksu i Enhielsu i niekatoryja nazvy vulic u ich honar. U adroźnieńnie ad Lenina, Dziaržynskaha i da tych padobnych, u Niamieččynie Marksa i Enhielsa nie adnosiać da tatalitarnaj spadčyny. Praŭda, u kamunistyčnyja časy hety pomnik stajaŭ na adnoj z centralnych płoščaŭ, a paśla jaho pieranieśli ŭ bližejšy skvier. Fota: wikimedia.commons
Niahledziačy na admachvańnie Enhielsa ad marksizmu, jon, niesumnienna, i byŭ sapraŭdnym baćkam hetaj ideałohii. Trapiŭšy ŭ 1842 hodzie druhi raz u Anhliju, jon pačaŭ pilna pryhladacca da ekanamičnaha i hramadskaha žyćcia krainy. Vynikam stali kłasičnyja pracy: «Stanovišča rabočaha kłasa ŭ Anhlii» i «Nakidy da krytyki palityčnaj ekanomii». Voś hetaja druhaja praca 23-hadovaha dendzi zrabiła vialiki ŭpłyŭ na Marksa, i toj u 1859-m napiša svoj tvor, zahałovak jakoha nahadvaje zahałovak Enhielsavaha: «Da krytyki palityčnaj ekanomii». Tak źjaviłasia asnova dla Marksavaha «Kapitału».
Enhielsu naležyć i pryjarytet u farmulavańni pastułataŭ kamunizmu.
U № 3/2020 «Našaj historyi» ŭ artykule «Marksizm zachodni i marksizm uschodni: Lenin i jaho revalucyja nasupierak Marksu» my adznačali, što «z punktu hledžańnia artadaksalnych marksistaŭ, leninizm — heta revizija marksizmu i navat jaho skažeńnie. Sa źjaŭleńniem leninizmu adbyŭsia padzieł marksizmu na zachodni i ŭschodni. Lenin — zasnavalnik uschodniaha marksizmu. Ź leninizmu vyraśli stalinizm, maaizm, chadžaizm i inšyja tatalitarnyja płyni. Leninizm vyras z rańniaha marksizmu i z rasijskaha narodnictva».
A voś Enhiels — faktyčny ideołah poźniaha, zachodniaha marksizmu, ź jakim šlachi leninizmu razyšlisia. Tamu, choć Marks i Enhiels u Savieckim Sajuzie mieli kult, paraŭnalny ź leninskim, nijak nielha skazać, što savieckaje hramadstva žyło i raźvivałasia ŭ adpaviednaści z tymi vysnovami, da jakich pryjšli hetyja myślary.
Jak Marks, tak i Enhiels ciaham žyćcia niaspynna idejna raźvivalisia, i niaredka byvała tak, što jany karektavali ci ŭvohule mianiali svaje pohlady pa roznych pytańniach pad upłyvam novych faktaŭ i abstavin. Ich paśladoŭniki ź liku zachodnich marksistaŭ heta ŭličvali, a voś uschodnija (Lenin i jaho paplečniki) niaredka ihnaravali, uparta niesučy na svaich ščytach pastułaty rańniaha marksizmu, ad jakich paźniej admovilisia sami ich stvaralniki. Nižej — razbor niekatorych najbolš pryncypovych pytańniaŭ, niaŭlik rasijskimi balšavikami pohladaŭ pa jakich poźnich Marksa i Enhielsa pryviali da farmiravańnia savieckaha tatalitarnaha režymu i ŭsiaho taho, što ź im źviazana.
Kamunizm i sacyjalizm
Kamunizm Marks i Enhiels razhladali jak častku sacyjalizmu, a sam sacyjalizm padzialali na demakratyčny (jaki robić staŭku na mirnyja, parłamienckija mietady) i revalucyjny. Tamu nie treba ździŭlacca, što, pišučy ŭ 1888 hodzie pradmovu da anhlijskaha vydańnia «Manifiesta Kamunistyčnaj partyi», Enhiels nazvaŭ jaho samym raspaŭsiudžanym tvoram sacyjalistyčnaj litaratury. I ŭ toj samaj pradmovie Enhiels tłumačyŭ, što sacyjalizm u 1847—1848 hadach, kali pisaŭsia manifiest, «byŭ «reśpiektabielny», a kamunizm — jakraz naadvarot», «sacyjalizm byŭ buržuaznym rucham, kamunizm — rucham rabočaha kłasa». Voś čamu aŭtary nazvali svoj tvor «Manifiestam Kamunistyčnaj partyi».
Ź ciaham času sacyjalizm staŭ ideałohijaj rabočaha ruchu. Kamunizm ža jak płyń u sacyjalistyčnym ruchu pastupova adychodziŭ na ŭzbočynu. I tolki ŭ Rasii jon staŭ prykmietnaj siłaj i ŭ čas Pieršaj suśvietnaj vajny aformiŭsia jak samastojnaja partyja.
Raźvićcio pohladaŭ
U 1887 hodzie rychtavałasia pieravydańnie napisanaha ŭ 1845-m Enhielsavaha «Stanovišča rabočaha kłasa ŭ Anhlii». U pradmovie da knižki aŭtar napisaŭ: «Ja naŭmysna nie vykasavaŭ z tekstu mnohija pradkazańni, u tym liku pradkazańnie blizkaści sacyjalnaj revalucyi ŭ Anhlii, na jakoje ja advažyŭsia pad upłyvam svajoj junackaj haračnaści».
Badaj, toje ž Enhiels moh skazać pra mnohija svaje raniejšyja śćvierdžańni, u tym liku i pra niekatoryja pałažeńni Kamunistyčnaha manifiestu. U pryvatnaści, jon moh pryznać, što razam z Marksam pierabolšvaŭ pasijanarnaść i zhurtavanaść praletaryjatu, nie ŭličvaŭ jaho padzieł na prafiesijnyja, kvalifikacyjnyja, etničnyja i relihijnyja hrupy, psichałohiju hetych hrup.
Maładyja Enhiels i Marks ihnaravali mahčymaść humanizacyi kapitalizmu. U 1887 hodzie poźni Enhiels adznačaŭ: pa miery raźvićcia kapitalizmu «ŭ fabryčnaj vytvorčaści, jak vidać, ustaloŭvalisia niejkija normy marali». Humanizacyja, možna śćviardžać, adbyvałasia nie tak z dobrych namieraŭ buržuazii, jak pad ciskam rabočaha ruchu i libieralnych intelektuałaŭ, jakija hetamu ruchu spačuvali. Da taho ž raźvićcio kapitalizmu viało da ŭsieahulnaj adukacyi.
Kiroŭnyja koły zachodnich krain ličyli za lepšaje pajści na sastupki rabočym raniej, čym pačnucca sacyjalnyja chvalavańni. Tak, u Niamieččynie, kab nie dać sacyjalistam stać samaj upłyvovaj siłaj, urad sam realizavaŭ važnyja punkty sacyjalistyčnaj prahramy: uvioŭ strachavańnie ad niaščasnych vypadkaŭ, ad chvarobaŭ, invalidnaści i piensijnaje strachavańnie. U Vialikabrytanii buržuazija dzialiłasia zvyšprybytkami, atrymanymi ad ekspłuatacyi kałonij. Tamu pad kaniec XIX stahodździa praletaryjatu, apisanaha Marksam i Enhielsam u 1840-ch, u raźvitych krainach užo nie było.
Kamunizm — heta ruch
Enhiels, jak paśladoŭnik Hiehiela, viedaŭ, što ŭsio jość stanaŭleńnie i bieśpierapynnaje raźvićcio. Tamu jon zadumaŭsia, ci mahčymy taki stan hramadstva, na jakim dalejšaje jaho raźvićcio, udaskanaleńnie spynicca. I ŭ 1888 hodzie ŭ pracy «Ludvih Fiejerbach i kaniec kłasičnaj niamieckaj fiłasofii» jon daŭ adkaz: «Historyja… nie moža atrymać kančatkovaje zaviaršeńnie ŭ niejkim daskanałym, idealnym stanie čałaviectva». Daskanałaje hramadstva, pisaŭ jon, moža isnavać «tolki ŭ fantazii».
A kali tak, to jakaja tady kancavaja meta sacyjalistaŭ? Adnojčy ŭ Enhielsa tak i zapytalisia, na što jon adkazaŭ: «U nas niama kancavoj mety. My prychilniki pastajannaha, bieśpierapynnaha raźvićcia».
Praź niekalki hadoŭ Enhielsaŭ pamočnik i dušaprykazčyk Eduard Biernštajn napiša: «toje, što razumiejuć… pad «kancavoj metaj sacyjalizmu», maje dla mianie… mała sensu i cikavaści: hetaja meta, što b jana ni aznačała, dla mianie — ništo, ruch — usio. I pad rucham ja razumieju jak usieahulny ruch hramadstva, h. zn. sacyjalny prahres, tak i palityčnuju i ekanamičnuju ahitacyju i arhanizacyju dla ŭździejańnia na hety prahres».
Na Eduarda Biernštajna nakinulisia ŭsie asnoŭnyja tahačasnyja marksisckija ideołahi, ale, pa sutnaści, jany palemizavali z Enhielsam. I navat z Marksam, jaki jašče ŭ 1846 hodzie razam z Enhielsam pisaŭ: «Kamunizm dla nas nie stan, jaki pavinien być ustalavany, nie ideał, ź jakim pavinna ŭzhadniacca rečaisnaść. My nazyvajem kamunizmam realny ruch, jaki źniščaje ciapierašni stan».
U hetaj cytacie z «Niamieckaj ideałohii» słova «kamunizm» lohka pamianiać na słova «sacyjalizm». I naohuł, možna skazać, što sacyjalizm — heta kanviencyjnaja nazva postkapitalistyčnaha hramadstva.
Toje, što pisali Marks, Enhiels i Biernštajn, ciapier farmulujecca tak: my nie viedajem kancavoj mety historyi, našaj zadačaj źjaŭlajecca štodzionnaja baraćba za sacyjalny prahres i za toje, što hetamu prahresu spryjaje.
Nazvu ŭ honar Frydrycha Enhielsa z 1931 hoda i dahetul nosić davoli vialiki horad (nasielnictva kala 230 tysiač čałaviek) kala rasijskaha Saratava. Da hetaha jon nazyvaŭsia Pakroŭsk, a ŭ 1922—1941 hadach byŭ stalicaj spačatku Aŭtanomnaj vobłaści, a paśla Aŭtanomnaj respubliki niemcaŭ Pavołža. Respubliku paśla pačatku ŭ 1941 hodzie vajny ź Niamieččynaj likvidavali i paśla nikoli nie adnavili, a voś nazva horada tak i zastałasia. Fota: wikimedia.commons
Ad buržuaznaha da sacyjalistyčnaha
Maładyja Enhiels i Marks sutnaść sacyjalizmu sfarmulavali ŭ Kamunistyčnym manifieście tak: asacyjacyja, jakaja prychodzić na miesca buržuaznaha hramadstva ź jaho kłasami i kłasavymi supraćlehłaściami i ŭ jakoj svabodnaje raźvićcio kožnaha źjaŭlajecca ŭmovaj svabodnaha raźvićcia ŭsich.
Praz 30 hadoŭ Enhiels u pracy «Anty-Dziurynh» pisaŭ pra sacyjalizm: heta skačok z carstva nieabchodnaści ŭ carstva svabody, kali «ludzi pačnuć zusim śviadoma sami tvaryć svaju historyju», kali pryviedzienyja imi ŭ ruch hramadskija pryčyny buduć u pieravažnaj i ŭsio bolš uzrastajučaj miery vieści da tych nastupstvaŭ, jakich ludzi žadajuć. Takim čynam, svaboda — heta ŭ značnaj miery i svaboda ad tych abmiežavańniaŭ, jakija na čałavieka nakładajuć pryroda i historyja.
I kali rannija Enhiels i Marks śćviardžali, što pierachod da sacyjalizmu mahčymy tolki praz hvałtoŭnaje źviaržeńnie tahačasnaha ładu, to ŭ 1890 hodzie adzin ź lidaraŭ niamieckich sacyjalistaŭ, Vilhielm Libkniecht, ahučyŭ tezis ab urastańni kapitalistyčnaha hramadstva ŭ sacyjalistyčnaje. I što na heta adkazaŭ Enhiels? A Enhiels nie asabliva zapiarečyŭ: «Možna sabie ŭjavić, što staroje hramadstva mahło b mirna ŭraści ŭ novaje ŭ takich krainach, dzie narodnaje pradstaŭnictva zasiarodžvaje ŭ svaich rukach usiu ŭładu, dzie kanstytucyjnym šlacham možna zrabić usio što zaŭhodna, kali tolki maješ za saboj bolšaść naroda».
A što z uzbrojenym paŭstańniem?
Z 1878 hoda ŭ Niamieččynie sacyjalisty byli pad zabaronaj. Spačatku ŭ Šviejcaryi, a potym u Anhlii jany vydavali nielehalnuju hazietu «Sacyjał-demakrat» (Der Sozialdemokrat). U 1890-m partyja lehalizavałasia, i patreba vydavać hetu hazietu adpała. U raźvitalnym słovie da čytačoŭ Enhiels pisaŭ, što sacyjalistam ciapier treba sprabavać abychodzicca tolki zakonnymi srodkami baraćby, bo takim čynam «dasiahajucca najbolšyja vyniki». Kali ŭłada budzie dziejničać supraćpraŭnymi mietadami, to i sacyjał-demakratyja vymušana budzie stać na niezakonny šlach. Dalej jon apielavaŭ da brytanskaha prava, jakoje dapuskaje paŭstańnie ŭ tym razie, kali ŭłada vychodzić za ramki zakona. Dyk voś, kali ŭłady Niamieččyny vyjduć za ramki zakona, ci budzie partyja budavać barykady, apielavać da siły zbroi? «Takoje zadavalnieńnie svaim voraham jana peŭna nie dastavić», — adkazvaŭ Enhiels.
Va ŭvodzinach da Marksavaj knihi «Kłasavaja baraćba ŭ Francyi…» (1895) Enhiels adznačaŭ, što paŭstańnie typu 1848 hoda ŭ značnaj miery sastareła. Bo suprać paŭstancaŭ budzie puščana vojska, jakoje maje harmaty i dobra zabiaśpiečanyja dy vyvučanyja sapiornyja častki. Da taho ž barykady majuć bolš maralnaje, čym materyjalnaje značeńnie, pisaŭ Enhiels. Baraćba na barykadach paśpiachovaja, kali vojska stomlenaje, kiepska zabiaśpiečanaje, kali žaŭniery admaŭlajucca stralać, a ŭ kamandziraŭ prapała rašučaść. Usie hetyja momanty treba ŭličvać, pierš čym pačynać paŭstańnie. Z druhoha boku, jano moža być vyhadnaje panoŭnym kłasam, jakija inšy raz pravakujuć narod, «chočuć zavabić nas nieadmienna tudy, dzie stralaje ružžo i siače šabla».
I jašče adna cytata: «My, «revalucyjaniery», «źviarhalniki», my majem značna bolšyja pośpiechi z dapamohaju lehalnych srodkaŭ, čym z dapamohaj nielehalnych ci z dapamohaj pieravarotu».
Dyktatura praletaryjatu
Hetaje paniaćcie ŭvioŭ u teoryju sacyjalizmu Karł Marks. Enhiels u praciah dumki «śpiecyfičnaj formaj dla dyktatury praletaryjatu» nazvaŭ demakratyčnuju respubliku. Pa ich razumieńni, dyktatura praletaryjatu — heta ŭłada rabočaha kłasa, ale z umovaj zachavańnia demakratyčnych normaŭ i pracedur, u tym liku svabodnych vybaraŭ. Mienavita z hetych pazicyj krytykavali balšavikoŭ za ich hvałtoŭnuju «dyktaturu praletaryjatu» jeŭrapiejskija paśladoŭniki Marksa i Enhielsa.
Ci mohuć sacyjalisty być nacyjanalistami?
Maładyja Enhiels i Marks pisali, što rabočyja nie majuć ajčyny. Jany ličyli, što ŭ budučyni praletaryjat, uziaŭšy ŭładu, stanie adnym nacyjanalnym kłasam, i heta paskoryć źniknieńnie mižnacyjanalnych supiarečnaściaŭ. «U toj miery, u jakoj budzie źniščana ekspłuatacyja adnaho indyviduuma druhim, źniščana budzie i ekspłuatacyja adnoj nacyi druhoju». Hety tezis staŭ dla peŭnaj častki marksistaŭ dohmaju.
Stały Enhiels žyŭ u pieryjad, kali zaviaršaŭsia padzieł śvietu i naśpiavała baraćba za jaho pieradzieł. Jon bačyŭ, što ŭ kałanizacyi aktyŭny ŭdzieł brali i syny rabočaha kłasa, što rabočyja Vialikabrytanii, Francyi dy inšych krain mieli z kałanizacyi vyhady. Jon bačyŭ, što pamiž pracoŭnymi mietrapolij i kałonij, panujučych i pryhniečanych nacyj nie moža być internacyjanalizmu. «Internacyjanalny ruch praletaryjatu, — pisaŭ jon, — naahuł mahčymy tolki ŭ asiarodździ samastojnych nacyj». Pišučy ab pryhniečanych Irłandyi i Polščy, Enhiels zajaviŭ, što hetyja nacyi «nie tolki majuć prava, ale i abaviazanyja być nacyjanalnymi, pierš čym jany stanuć internacyjanalnymi». Toje ž, peŭna, łahična datyčyła i Biełarusi, i inšych «uskrain Rasijskaj impieryi».
Łahična, što stały Enhiels admaŭlaŭ tezis rańniaha marksizmu pra toje, što sacyjalnaje vyzvaleńnie pavinna papiaredničać nacyjanalnamu. Jon pisaŭ: «Likvidacyja nacyjanalnaha ŭcisku źjaŭlajecca asnoŭnaj umovaj usiakaha zdarovaha i svabodnaha raźvićcia. Polskich sacyjalistaŭ, jakija nie staviać vyzvaleńnie krainy na pieršaje miesca ŭ svajoj prahramie, ja paraŭnaŭ by ź niamieckimi sacyjalistami, jakija b nie žadali patrabavać u pieršuju čarhu admieny zakona suprać sacyjalistaŭ, uviadzieńnia svabody druku, sajuzaŭ i schodaŭ. Dla taho kab mieć mahčymaść zmahacca, patrebna spačatku hleba pad nahami, pavietra, śviatło i prastora. Inakš usio — bałbatnia».
U čym jon pamylaŭsia
Praciahły čas ad savieckich ludziej chavali pracu Enhielsa «Zamiežnaja palityka rasijskaha caryzmu» (1890). U hetaj pracy jon pisaŭ, što Rasijskaja impieryja «źjaŭlajecca hałoŭnym apłotam, reziervovaj pazicyjaj i razam z tym reziervovaj armijaj jeŭrapiejskaj reakcyi», što «adno ŭžo jaje pasiŭnaje isnavańnie ŭjaŭlaje dla nas pahrozu i niebiaśpieku», što «svaim pastajannym umiašalnictvam u spravy Zachadu hetaja impieryja zatrymlivaje i parušaje narmalny chod našaha raźvićcia i robić heta z metaju zavajavańnia dla siabie takich hieahrafičnych pazicyj, jakija zabiaśpiečvali b joj panavańnie nad Jeŭropaj i tym samym zrabili b niemahčymaj pieramohu jeŭrapiejskaha praletaryjatu».
Enhiels dumaŭ, što paśla padzieńnia caryzmu zamiežnaja palityka Rasii pamianiajecca. Tamu, pisaŭ jon, «Zachodniaja Jeŭropa naahuł i zachodniejeŭrapiejskaja rabočaja partyja asabliva zacikaŭlenyja, vielmi hłyboka zacikaŭlenyja ŭ pieramozie rasijskaj revalucyjnaj partyi». I jakraz tut jon mocna pamyliŭsia.
Vyjavy hetaj trojcy byli ŭ Savieckim Sajuzie budzionnaściu, a tamu ŭ masavaj śviadomaści hetyja try dziejačy ŭsprymalisia ledź nie jak adzinaje cełaje. Ale nasamreč leninizm byŭ nie niepasrednym praciaham idejaŭ Marksa i Enhielsa, a chutčej adchileńniem ad ich. Krynica: topcor.ru
Cenzura vyklučajecca
Tyja, chto žyŭ u SSSR, viedajuć, što takoje partyjnaść navuki, litaratury i mastactva. Navat dysiertacyju pa matematycy nielha było abaranić biez cytat z Marksa, Enhielsa, Lenina, partyjnych pastanoŭ i pramoŭ dziejnaha hienieralnaha sakratara KPSS. Dyk voś, praktyka balšavikoŭ całkam razychodziłasia z tym, jak da navuki padychodziŭ Enhiels.
U 1875 hodzie ŭ niamieckim horadzie Hota, što ŭ Ciurynhii, prachodziŭ abjadnaŭčy źjezd dźviuch niamieckich rabočych partyj. Marks, pračytaŭšy prajekt prahramy novaj i adzinaj partyi, napisaŭ davoli niepryjemnuju dla jaje aŭtaraŭ krytyku, jakuju tak i nazvali — «Krytyka Hockaj prahramy». Kiraŭniki partyj dziela taho, kab praces abjadnańnia prajšoŭ paśpiachova, schavali Marksaŭ tekst pad sukno. «Krytyku Hockaj prahramy» apublikavali tolki ŭ 1891-m, kali niamieckija sacyjał-demakraty rychtavalisia pryniać novuju prahramu partyi.
Publikacyja ŭ partyjnym «Novym časopisie» (Die Neue Zeit) vyklikała abureńnie partyjnych pravadyroŭ, pačulisia zakliki prystrunić redaktara Karła Kaŭckaha. I na abaronu svabody słova ŭ partyjnym žyćci vystupiŭ Enhiels. Jon pisaŭ: «nijakaja partyja toj ci inšaj krainy nie moža prymusić mianie maŭčać, kali ja vyrašyŭ havaryć… Vam, partyi, patrebna sacyjalistyčnaja navuka, a jana nie moža isnavać biez svabody raźvićcia. Tut užo davodzicca mirycca z usiakimi niepryjemnaściami, i lepš za ŭsio rabić heta z hodnaściu, bieź niervovaści». A ŭ liście da Kaŭckaha ŭdakładniaŭ, što «ŭsiakaja partyjnaja cenzura vyklučajecca».
Tvorčaja spadčyna Frydrycha Enhielsa i jaho paśladoŭnikaŭ u značnaj miery stała asnovaj dla taho, što nazyvajuć zachodnim marksizmam, a zachodni marksizm naroŭni ź inšymi fiłasofskimi, sacyjałahičnymi, ekanamičnymi i palityčnymi vučeńniami i ciapier upłyvaje na hramadskuju dumku zachodnich krain. Peŭny ŭpłyŭ jon maje i na postkamunistyčnaj prastory, u tym liku biełaruskaj.
