U kastryčniku 1920 — sakaviku 1921-ha, padčas padrychtoŭki Ryskaha miru, u Biełarusi byŭ šaniec na toje, kab stać całkam niezaležnaj dziaržavaj. Ale była nia mienšaja niebiaśpieka — kančatkova źniknuć z palityčnaj mapy śvietu, piša «Radyjo Svaboda».
Ryha, 18 sakavika 1921 hodu. Pałac Čarnahałovych. Viečar, pałova na dziaviatuju miascovaha času. Vialikaja zala pałaca zapoŭniena śviatočna apranutymi ludźmi.
Zaprašajuć delehacyi, jakija vyznačali abrysy novych dziaržaŭnych miežaŭ ad Dźviny da Karpataŭ. Polskuju, rasiejskuju, ukrainskuju — ale nie biełaruskuju.
Začytvajuć damovu: pa-polsku, pa-rasiejsku, pa-ŭkrainsku, ale nie pa-biełarusku.
Padpisvajuć try aryhinalnyja asobniki damovy, znoŭ ža na troch movach, ale nie na biełaruskaj. Biełaruskuju delehacyju na hetych pieramovach nie puścili dalej za pryjomnuju. Los Biełarusi i biełarusaŭ vyrašali ludzi, dla jakich biełaruskaja sprava, biełaruskaja historyja, budučynia biełarusaŭ jak nacyi byli čužymi, druharadnymi i ŭ značnaj stupieni abyjakavymi.
Pałac Čarnahałovych u Ryzie, dzie prachodzili pieramovy i byŭ padpisany Ryski mir
Paśla 18 sakavika 1921 hodu biełarusam daviałosia pačynać zmahańnie za svaju dziaržaŭnaść amal z nula. Hetaja data ŭ peŭnaj stupieni moža ličycca čornym dniom biełaruskaj historyi. Ale jana mahła być jašče čarniejšaj…
18 sakavika 1921-ha — zaklučny akt biełaruskaj trahiedyi, kančatkovaja kropka. A pačynałasia historyja z padrychtoŭkaj Ryskaha miru značna raniej. Pozna ŭviečary 1 kastryčnika 1920 hodu čaćviora siaredniaha vieku mužčyn u ciomnych surdutach i halštukach, sabralisia ŭ nievialikaj zali pałaca Čarnahałovych u Ryzie na tajemnuju sustreču, kab chutka, biez dyplamatyčnych cyrymonij i šmatdzionnych dyskusij, damovicca pra toje, jakim budzie saviecka-polski mir i dziaržaŭnyja miežy ŭ vyniku hetaha miru.
Tajemnyja viečary ŭ Ryzie
Imiony hetych ludziej ciapier užo mała što havorać šarahovamu čytaču, choć mienavita jany tady, stahodździe tamu, za niekalki kastryčnickich viečaroŭ vyrašyli los mižvajennaj Biełarusi i praviali dziaržaŭnuju miažu, jakaja na nastupnyja 19 hadoŭ razrezała Biełaruś nadvoje.
Kiraŭniki polskaj i rasiejskaj delehacyj na pieramovach u Ryzie Adolf Jofe (źleva) i Jan Dombski
Z adnaho boku stała siadzieli kiraŭnik rasiejskaj delehacyi, adzin z najbolš ulubionych dyplamataŭ Lenina — Adolf Jofe z sakratarom Ivanam Łorencam; z druhoha — kiraŭnik polskaj delehacyi Jan Dombski z sakratarom Alaksandram Ładasiem. Nad ichnymi fihurami niabačna łunali postaci tych, z kim jany amal štodnia railisia i atrymlivali instrukcyi praz telehraf: Uładzimiera Lenina dy Juzafa Piłsudskaha. (Pra rolu apošniaha, zrešty, možna kazać tolki ŭmoŭna: Polšča na toj čas jašče nia stała aŭtarytarnaj dziaržavaj, i Dombskamu davodziłasia ŭličvać mierkavańni šmat jakich kiraŭnikoŭ).
Hadzińnik na momant pačatku pieršaj sustrečy pakazvaŭ 22.10. Razmova viałasia na niamieckaj movie, jakoj vydatna vałodali ŭsie čaćviora, bo atrymali niamieckuju (ci aŭstryjskuju) adukacyju.
Maskva naadrez admoviłasia ad plebiscytu pra niezaležnaść Biełarusi
Na toj čas jašče nia źnikła pryvidnaja nadzieja na toje, što Biełaruś moža zastacca niepadzielenaj: i tyja, i druhija pryznavali (prynamsi na słovach) prava nacyj na samavyznačeńnie i vykazvalisia za niezaležnuju Biełaruś, jakaja vykonvała b rolu bufera pamiž dźviuma bujnymi varahujučymi dziaržavami.
Ale razumieli jany hetyja «bufery» pa-roznamu. Dla rasiejskich balšavikoŭ heta byli maryjanetkavyja savieckija respubliki pad poŭnym kantrolem Maskvy. Dla Polščy «bufery» mieli sens tolki ŭ takim vypadku, kali b tam nie było rasiejskich vojskaŭ.
«Rašeńnie polskim bokam biełaruskaha pytańnia było b uspryniata ŭ śviecie jak najlepiej». Z uspaminaŭ Dombskaha
Uspaminy Jana Dombskaha pry histaryčnyja pieramovy vyjšli ŭ 1931 hodzie ŭ Varšavie knihaj «Ryski mir».
Jofe: Padobna, Polšča choča stvareńnia bufernych dziaržaŭ. Rasieja takija dziaržavy ŭžo stvaryła, i tolki takaja forma ichnaha isnavańnia źjaŭlajecca dla Rasiei prymalnaj…
Ładaś (u adkaz na pytańnie Jofe «Navošta Polšča imkniecca da značnaha pašyreńnia svaich miežaŭ na ŭschodzie?»): «Adnaho pozirku na mapu dastatkova, kab zrazumieć, navošta Polšča vymušana damahacca pasoŭvańnia svaich miežaŭ. Dziaržava z nasielnictvam 30 miljonaŭ čałaviek nia moža pahadzicca na toje, kab armija 130-miljonnaj dziaržavy znachodziłasia ŭ takoj blizkaści ad jaje stalicy. Linija Buhu — apošniaja abaronnaja linija pierad Varšavaj.
Dla Polščy mahčymaja tolki takaja alternatyva: albo miežy značna dalej na ŭschodzie, albo — sapraŭdnaja niezaležnaść Biełarusi. U takim vypadku Polšča mahła b patrabavać vyvadu rasiejskaj armii na 25 viorst nie ad uschodniaj miažy Polščy, a ad uschodniaj miažy Biełarusi».
Jofe: Z takoha punktu hledžańnia my hetaje pahadnieńnie nie razhladali. Biełaruś pavinna zastacca ŭ rasiejskaj sfery ŭpłyvu, pakolki my majem abaviazki adnosna jaje hramadztva i pavinny baranić jaje ad viartańnia polskich panoŭ. Heta sacyjalnaje pytańnie, bo sielanin tam — ruski, a ŭłaśnik ziamli — palak. Bolš šyrokija miežy Polščy nie vyhladali b spraviadlivymi ŭ vačach mižnarodnaj supolnaści.
Ładaś: Rašeńnie polskim bokam biełaruskaha pytańnia było b uspryniata ŭ śviecie jak najlepiej. Rasieja sama pryznała niesapraŭdnym akt padziełu Rečy Paspalitaj. Takim čynam, hetaja terytoryja naležyć ułasna da Polščy, i formuła vyrašeńnia hetaj spravy ź lohkaściu znajšłasia b. Jofe ŭ adkaz rašuča zajaŭlaje, što jahonyja paŭnamoctvy nie dazvalajuć jamu dalej rabić sastupki ŭ hetaj spravie.
Što raskazvaŭ pradstaŭnik BSSR, jakoha nie puścili na pieramovy
A voś jak pierakazvaje hety ž frahment sakretnych pieramovaŭ, spasyłajučysia na svaju hutarku ź Jofe, Alaksandar Čarviakoŭ.
Čarviakoŭ jak pradstaŭnik uradu tolki što adnoŭlenaj balšavikami BSSR byŭ u tyja dni ŭ Ryzie, naziraŭ za pieramovami, infarmavaŭ pra ich chadu svajo mienskaje kiraŭnictva. Ale na sami pieramovy jaho nie dapuścili.
Ź lista Čarviakova ad 3 kastryčnika 1920 hodu: «…Dziela samavyznačeńnia Biełarusi nieabchodna, pavodle mierkavańnia polskaha boku, vyvieści polskija vojski na 25 viorst na zachad ad zachodniaj miažy Biełarusi, a čyrvonyja vojski na 25 viorst na ŭschod ad uschodniaj etnahrafičnaj miažy Biełarusi (h.zn. uklučna ź Viciebskaj, Mahiloŭskaj, Smalenskaj hub.) — i pravieści plebiscyt. Na heta polski bok hatovy, kali jahonaje patrabavańnie ab miežach nia budzie pryniataje. Hetaje pytańnie pastaŭlena ŭltymatyŭna — ci plebiscyt va ŭsioj Biełarusi, ci — nijakich razmovaŭ ab samavyznačeńni narodaŭ — i raździeł Biełarusi. (Pra heta pasiedžańnie mnie kazaŭ Jofe).
Na majo pytańnie, a jakaja ž pry hetym rola samoj Biełarusi, jon adkazaŭ, što dla jaho ciapier samaje važnaje pytańnie — stanovišča na froncie, i kali stanovišča na froncie nastolki drennaje, što treba zaklučyć mir čaho b toje ni kaštavała, to tolki tady jon na heta pojdzie».
Takim čynam, pierad Maskvoj była alternatyva: abo pahadzicca na poŭnuju niezaležnaść usioj Biełarusi, u tym liku Ŭschodniaj, užo ŭklučanaj u skład RSFSR, vyvieŭšy ź jaje svaje vojski, abo — padzialić Biełaruś z Polščaj. Maskva vybrała druhi varyjant.
Navat maksymalna asłabieŭšy, za Biełaruś jana trymałasia da apošniaha. Nahadajem, na hety momant balšavicki ŭrad užo pryznaŭ niezaležnaść Finlandyi, Polščy, Łatvii, Litvy, Estonii — praktyčna ŭsich byłych zaniavolenych Rasiejskaj imperyjaj narodaŭ Uschodniaj Eŭropy. Maskva hatovaja była addać Polščy biełaruskija ziemli až da Biareziny — ale ni ŭ jakim razie nie dapuścić realnaj niezaležnaści biełaruskaj dziaržavy.
Rasiejcy hatovyja byli addać palakam Miensk i Mienščynu. Polšča admoviłasia
Varyjantaŭ, jak padzialić Biełaruś, było niekalki. Lenin nastojvaŭ, kab pieramirje z palakami było zaklučana jak maha chutčej, nie zvažajučy na stratu terytoryj — kab vyzvalić vojski dla baraćby z Uranhielem i vyratavać balšavicki režym. Vidavočna, jon raźličvaŭ, što los Ryskaha miru budzie pryblizna taki samy, jak i los Bieraściejskaha miru ź Niamieččynaj hodam raniej.
Baron Uranhiel (u centry). Dziela pieramohi nad im Lenin śpiašaŭsia zaklučyć mir z Polščaj jak najchutčej
Lenin na plenumie CK RKP(b) 20 vieraśnia 1920 hodu pra pieramovy z Polščaj: «Ciapier nam zastajecca tolki ich ašukać, pakolki našy vajennyja spravy kiepskija. Pastarajemsia kupić u ich pieramirje, choć mała šancaŭ, što jany na heta pojduć. Za bližejšyja miesiacy my pavinny, što b tam ni było, skončyć z Uranhielem. A kali my ź im skončym, na źjeździe Savietaŭ skasujem hety mir i rušym usie siły na Polšču, kali budzie vyhadna».
A stanovišča na froncie dla balšavikoŭ paharšałasia z dnia na dzień. Jašče 24 vieraśnia rasiejskaja delehacyja prapanoŭvała miažu, jakaja tolki niaznačna adchilałasia na ŭschod ad linii Kierzana: upadzieńnie Śvisłačy ŭ Nioman (25 km na paŭdniovy ŭschod ad Horadni) — Biełavieža — Kamianiec. Ale jakraz u tyja dni praciahvałasia pieramožnaja dla Polščy Niomanskaja aperacyja. Lehijony Piłsudskaha zaniali Słonim, Baranavičy, Pinsk i ruchalisia dalej na ŭschod.
Ź lista Čarviakova ad 3 kastryčnika 1920 hodu: «…Polski bok navat i dumki nie dapuskaŭ, što miaža moža prachodzić praź Śvisłač, Hrajeva, Vysoka-Litoŭsk i h.d., jak heta prapanavana z rasiejskaha boku. Minimum jejnych patrabavańniaŭ — heta miaža niekalki zachodniej Miensku tak, kab linija Baranavičy — Łuniniec, Sarny adyšli da Polščy (miaža pavinna prajści ŭschodniej byłoj niamieckaj linii akopaŭ)».
Praź dzień Jofe ahučyŭ novyja rasiejskija sastupki: raka Ščara — kanał Ahinskaha — Jasielda — Styr. Ale dla polskaha boku na hety momant užo było vidavočna, što Maskva va ŭmovach svaich tatalnych niaŭdač na froncie pojdzie i na našmat bolšyja sastupki. Pavodle stanu na 2 kastryčnika čyhunka Lida — Baranavičy — Łuniniec užo całkam kantralavałasia polskimi vojskami. Armija Tuchačeŭskaha panična ŭciakała. Kolkaść dezerteraŭ vymiarałasia sotniami tysiač.
Užo na nastupny dzień, 2 kastryčnika, polskaja delehacyja ŭ svaim składzie abmiarkoŭvała, jakija novyja terytoryi zapatrabavać ad Maskvy. Dla palakaŭ było vidavočna, što Maskva hatovaja iści na sastupki, aby tolki chutčej padpisać mirnaje pahadnieńnie i vyzvalić vojski dla vajny suprać Uranhiela. Paśla doŭhich debataŭ pahadzilisia na liniju Zbruč — Roŭna — Sarny — Łuniniec — Vilejka — Dzisna da Dźviny.
Juzef Piłsudzki (źleva) padčas saviecka-polskaj vajny ŭ 1920 hodzie
Jak piša Dombski, burnuju dyskusiju vyklikała pytańnie, ci ŭklučać u skład Polščy Miensk. Dumki padzialilisia. Pradstaŭniki sacyjalistaŭ Kamianiecki i Vasileŭski byli za toje, kab zabrać Miensk razam z usimi šaściu pavietami, što składali tady BSSR. Hetuju ideju padtrymlivaŭ i Dombski. Adbyłosia hałasavańnie. Za ŭklučeńnie Miensku i Mienščyny prahałasavali troje, suprać — šaściora. Adzin ustrymaŭsia.
Jak paźniej zhadvaŭ udzielnik pieramovaŭ Stanisłaŭ Hrabski, delehacyja vymušana była vybirać, u jakim napramku pašyrać miežy — na poŭdni i ŭschodzie, z dałučeńniem Kamianca-Padolskaha i Miensku, ci na poŭnačy, z dałučeńniem Dzisny i Vialejki. I ŭrešcie addali pieravahu pašyreńniu miežaŭ na poŭnačy, bo dzisienska-vilejski kalidor złučaŭ Polšču z Łatvijaj i adrezvaŭ Rasieju ad Litvy. Uklučać ža Miensk i Mienščynu, na terytoryi jakich balšaviki na toj čas paŭtorna abviaścili BSSR, palaki nie zachacieli, kab nie stvarać «inšanacyjanalny kanton, sfederalizavany z Polščaj».
Z uspaminaŭ Dombskaha pra sakretnyja pieramovy ź Jofe 2 kastryčnika 1920-ha, 18.00
Dombski: Nie chaču pastupać tak, jak heta zvyčajna robicca padčas takich pieramoŭ: spačatku prapanoŭvać miažu, značna pasunutuju na ŭschod, a ŭžo potym šlacham torhu adyści da toj linii, jakaja ŭjaŭlaje maksymum našych sastupak. Adrazu nazavu liniju, ad jakoj u lubym vypadku adstupicca ŭžo nie zmahu. Taja linija (razhortvaje mapu i pakazvaje na joj) pavinna pralahać bolš-mienš nastupnym čynam: Zbruč — Roŭna — Sarny — Łuniniec — na zachad ad Miensku — Dzisna i Vilejka da Dźviny. Naturalna, čyhunka pavinna być naležnym čynam zabiaśpiečana.
Jofe prosić udakładnić hetuju liniju, a taksama prajaśnić, što majecca na ŭvazie pad zabieśpiačeńniem čyhunki Roŭna — Sarny — Łuniniec. Ujaŭlaje sabie, što zabieśpiačeńnie linii składaje 3—4 kilametry. Ci kolki?
Dombski: Čyhunka Roŭna — Sarny — Łuniniec — Baranavičy pavinna całkam naležać Polščy i być zabiaśpiečana pałasoj terytoryi prynamsi 30—40 kilametraŭ na ŭschod… Dalej na poŭnač miaža išła b uzdoŭž miažy pavietaŭ Vilejka i Dzisna tak, kab Polšča zdabyła kalidor i supolnuju miažu z Łatvijaj.
Jofe prosić udakładnić, dzie bolš-mienš pavinna pralahać miaža pad Mienskam.
Dombski nazyvaje Kojdanava jak prapanavany pamiežny punkt.
U adkaz Jofe kaža, što dla Rasiei budzie vielmi ciažka pryniać hetuju prapanovu Polščy, što jamu patrebnyja 2—3 dni, kab atrymać adkaz z Maskvy…
Ale heta tolki dyplamatyčnaja fihura. U sapraŭdnaści Maskva paśpiešliva pryniała ŭsie polskija prapanovy i pasłuchmiana addała ŭsie terytoryi, jakich zapatrabavaŭ polski bok — tolki dziela taho, kab jak najchutčej spynić bajavyja dziejańni.
Čyrvonyja dyplamaty nie trymalisia ni za harady, ni za vioski. Padčas pieramoŭ adzin z polskich delehataŭ paprasiŭ pakinuć viosku, jakaja pavinna była adyści da savietaŭ, na polskim baku: maŭlaŭ, tam žyvie lubimaja ciešča. Savieckija delehaty tut ža pahadzilisia pieramalavać liniju miažy tak, kab i ciešča, i ŭsia vioska apynulisia ŭ Polščy.
«Dali šeść pavietaŭ — dziakuj i za heta»
Užo 4 kastryčnika polskija prapanovy razhladała Palitbiuro CK RKP(b). Mikałaj Bucharyn i niekatoryja inšyja vystupali suprać, ale bolšaść vykazałasia «za». Adolfu Jofe z Maskvy było zahadana padpisać mirnuju damovu jak maha chutčej — na praciahu 3—4 dzion.
Praŭda, z padpisańniem atrymałasia nievialikaja zatrymka — i nie ź viny dyplamataŭ. Polski hienštab patrabavaŭ adkłaści padpisańnie, bo chacieŭ časova jašče raz zachapić Miensk. Navošta jamu heta spatrebiłasia? Vyjaviłasia, što vajskovaja vyviedka, paśpiešliva adstupajučy ź Miensku ŭ lipieni, zabyła ŭ tajniku archivy sa śpisami svajoj ahienturnaj sietki ŭ balšavickaj Rasiei. Dyplamaty krychu zaciahnuli padpisańnie — z 8 kastryčnika adkłali na 12-ha, ale vajskoŭcy za hety čas padrychtavać aperacyju nie paśpieli. Ale Miensk jany ŭsio ž zachapili — na dva dni, 15—17 kastryčnika. Padpisany dahavor hetamu nie pieraškodziŭ.
Miensk, 15 kastryčnika 1920 hoda. Polskija aficery padčas dvuchdzionnaj akupacyi Miensku paśla padpisańnia mirnaj damovy pamiž Polščaj i Savieckaj Rasiejaj
Kančatkovy mir pamiž Polščaj i savieckaj Rasiejaj byŭ padpisany tolki praź piać miesiacaŭ — 18 sakavika 1921 hodu. Ale nijakich pryncypovych źmienaŭ va ŭmovach i praviedzienych miežach za hety čas nie adbyłosia. Biełaruś zastałasia padzielenaj hetak ža, jak heta vyrašyli ŭ Ryzie padčas svaich tajemnych sustreč na pačatku kastryčnika Jofe i Dombski.
Mapa Biełarusi ŭ 1919-1921 hadach
U vyniku mapa savieckaj Biełarusi zhodna z umovami Ryskaha miru ŭjaŭlała saboj abrubak kolišniaj Mienskaj huberni — 52,3 tys. kv. km (heta pryblizna čverć ciapierašniaj Respubliki Biełaruś). Pad Rakavam pačynałasia Polšča, za Barysavam — savieckaja Rasieja. Usiu terytoryju SSRB ad polskaj da rasiejskaj miažy možna było prajechać na rovary hadziny za try-čatyry.
«Dali šeść pavietaŭ — dziakuj i za heta», — z horkaj ironijaj napisaŭ tady Janka Kupała. Tym nia mienš toje, što heta drobnaje maryjanetkavaje ŭtvareńnie zachavałasia, što jano nia źnikła z mapy padčas saviecka-polskaj vajny i dalejšaha torhu pamiž Maskvoj i Varšavaj za terytoryi (a źniknuć mahło!) — pakidała nastupnym pakaleńniam biełarusaŭ šaniec na toje, što dla Biełarusi jašče nadyduć inšyja časy i mapa jaje budzie zusim inšaja.
Biełaruskaja karykatura na Ryski mir, 1921 hod
Jan Dombski ŭspaminaŭ, što viartańnie polskaj delehacyi ŭ Varšavu ŭ sakaviku 1921 hodu było tryjumfalnym. Na ŭsich čyhunačnych vakzałach ad samaj łatvijska-polskaj miažy (a Polšča pavodle Ryskaj damovy pačynałasia ŭžo na Dźvinie, ad Dzisny i Brasłava) polskich dyplamataŭ vitali ściahami, uračystymi maršami duchavych arkiestraŭ, hanarovaj vartaj.
Biełarusam śviatkavać nie było čaho.
Apošniaja staronka Ryskaj damovy ź piačatkami i podpisami
Miensk u historyi z Ryskim miram adyhraŭ jašče adnu rolu — 30 krasavika 1921 hodu mienavita tut adbyŭsia abmien ratyfikacyjnymi hramatami, i mienavita z hetaj daty damova pačała dziejničać.
…Ironija losu: roŭna praz sto hadoŭ Biełaruś hetak ža pieražyvaje dramatyčny peryjad svajoj historyi. I hetak ža staić na razdarožžy pamiž dvuma polusami siły i pryciahnieńnia, nia majučy dastatkova mocy, kab samastojna vyrašyć svoj los.
