«Naša Niva»: U 2020-m hodzie vy jašče byli dyrektaram Instytuta sacyjałohii NAN i mieli dostup da zakrytaj sacyjałohii. Vy bačyli padstavy da sacyjalna-palityčnaha vybuchu?
— Napačatku 2020-ha vidavočnych padstavaŭ nie było. Naturalna, raźvićcio hramadstva išło šmat pa jakich napramkach. Mianiałasia staŭleńnie da dziaržavy, pryvatnaha siektara, da samoha siabie. Ale što jano piarojdzie ŭ vybuch… Napačatku hoda ja nie bačyŭ takoha. Upeŭnieny, takoha nie čakali ni palityki, ni analityki, ni navukoŭcy.
«Naša Niva»: Dyk što stała pryčynaj?
— Karanavirus. Tendencyi na pastupovy ŭzdym palityčnaj i hramadzianskaj śviadomaści byli. Hetyja trendy vyvieła na pavierchniu i abjadnała pandemija kavidu. Stvaryŭsia sistemny kryzis, što vyvieŭ na pavierchniu ŭsie supiarečnaści, jakija byli raniej, i ŭmacavaŭ ich.
Na kavidny ŭzdym nakłałasia elektaralnaja kampanija. Ja liču, što kali b nie było kavidu i elektaralnaj kampanii, to ničoha b nie zdaryłasia. A voś razam usio tak zhulała.
Hramadstva ŭzrušyła źniavažlivaja dziaržaŭnaja rytorka padčas pandemii. Pytańniaŭ mienavita da miedykaŭ, jakija zmahalisia z kavidam, u ludziej niama. Ale voś da rytoryki, da Ministerstvaŭ, da statystyki pa śmiarotnaści…
Ludzi pačali rasčaroŭvacca ŭ dziaržavie i razumieć, što sami mohuć vyrašać značnyja pytańni. Hetaja salidarnaść, jakoj my zachaplajemsia, pačałasia ŭ čas kavidu i supraćstała dziaržavie.
«Naša Niva»: A jakoj była rola Babaryki, Cichanoŭskaha?
— Kali rastvor praźmierna nasyčajecca sollu, dastatkova tudy kinuć piasčynku — i zapuskajecca praces kryštalizacyi. Hetyja ludzi i stali takimi piasčynkami, vakoł jakich pačałasia adbyvacca hramadska-palityčnaja kryštalizacyja.
Nielha kazać, što zusim niepryncypova, chto b heta byŭ, ale zdajecca, vakoł luboj značnaj fihury takaja kryštalizacyja adbyłasia b — hetyja ludzi akazalisia na svaim miescy ŭ patrebny čas.
«Naša Niva»: A što ciapier adbyvajecca z hramadstvam?
— Adbyvajecca pierakadziroŭka nacyi. Ja nazyvaju heta stanaŭleńniem haryzantalnaj ci ličbavaj nacyi.
Kali hlanuć prykłady łacina-amierykanskich krain i kłasičny prykład Francyi, to tam nacyi rabilisia prajektna padčas stanaŭleńnia industryjalnaha hramadstva — heta byli prajekty niejkich hrup intelektuałaŭ, što za peŭny čas vybudoŭvali vobraz nacyi.
U nas hety praces pierazapuściŭsia z dapamohaj ličbavaha ryštunku i adbyvacca absalutna pa-svojmu, tamu my i pryciahvajem uvahu ŭsiaho śvietu.
Atrymlivajecca, nacyja — heta kanstrukt, jaki ludzi sabie ŭjaŭlajuć, i hetym žyvuć. I voś hety kanstrukt, raniej pasiŭny, zaraz pierafarmavaŭsia i staŭ baluča značny dla bolšaści.
Sfarmiravaŭsia vobraz taho, što možna nazvać «My — biełarusy». I ŭ Biełarusi heta robicca bolšaściu narodu, jakaja ŭźniałasia i buduje hety kanstrukt tak, jak adčuvaje, ahulnymi vysiłkami. Ličbafikacyja robić heta naturalna ahulnym i adnačasnym.
«Naša Niva»: Vy skazali, što kaštoŭnaści biełarusaŭ mianialisia. Ale čamu hety trend nie zakranuŭ tuju častku hramadstva, jakaja zasiadała ŭ kamisijach, sudziła, źbivała, chłusiła?
— Navat kali adbyvajecca vajna i na narod napadajuć, roznyja jaho pradstaŭniki reahujuć pa-roznamu. Nikoli nie byvaje biezumoŭnaj kansalidacyi ŭ razumieńni žyćcia. Niechta ŭbudavaŭsia ŭ sistemu i maje prafity, kamuści strašnyja pieramieny, chtości nie paśpiavaje za raźvićciom hramadstva…
Tut inšaje važna — paŭstała ŭsia Biełaruś, heta vielmi važnaja reč. Terytaryjalna — nie tolki Minsk, paŭstali ŭsie ŭzrosty, usie sacyjalnyja słai. U Biełarusi nie ŭtvaryŭsia niejki terytaryjalny, ci etničny, ci relihijny padzieł, jaki moh by razarvać krainu. A kab usie razam rabili adnoje i toje ž — nu, takoha nie byvaje.
«Naša Niva»: Ale mała tolki nie pahadžacca z žadańniami bolšaści. My nazirajem, što inšyja biełarusy katujuć, zabivajuć svaich suajčyńnikaŭ i robiać heta kali nie z asałodaj, to prynamsi ŭžo doŭhi čas. Što heta?
— Heta prykra, ale tut ničoha zvyšnaturalnaha niama. Pra heta i Hanna Arend (aŭtar knihi «Banalnaść zła: Ejchman u Ijerusalimie», u jakoj asensoŭvajucca matyvy nacysckich złačynstvaŭ — NN) pisała ŭ svaim asensavańni nacyzmu. Ludzi vielmi roznyja. I biełarusy taksama. I nam heta ŭsio treba budzie asensavać, choć mnohija i dumali, što heta robiać nie biełarusy.
I nam treba budzie zrazumieć, što nasamreč biełarusy taksama mohuć takoje rabić. U kožnaha čałavieka jość niešta žyviolnaje ŭnutry, chacia, chiba što, žyvioły nie katujuć svaich. Nam treba budzie razabracca, čamu najhoršyja baki asoby prajavilisia voś tak.
«Naša Niva»: Ci možna skazać što ŭ hramadstvie idzie vajna? Chaj bieź ciažkaha ŭzbrajeńnia, ale vajna.
— Navukoviec Edkin uvioŭ paniaćcie «ŭnutranaja kałanizacyja» adnosna rasijskaj ułady. Adnosna biełaruskaj situacyi davodziłasia čuć varyjant «unutranaj akupacyi». Heta kali ŭłada namahajecca hvałtoŭna ŭstalavać kantrol nad terytoryjaj, nad jakoj jana straciła prava suvierenitetu. U nas niešta padobnaje da taho. Nie viedaju, nakolki heta možna nazvać vajnoj.
Ja b aceńvaŭ heta chutčej z punktu hledžańnia revalucyi: adbyłasia sacyjalnaja revalucyja — źjavilisia novyja sacyjalnyja subjekty. Jany stali pretendavać na pieraraźmierkavańnie ŭłady lehalnym čynam, i musiła zdarycca palityčnaja revalucyja. A ŭłady vystupili suprać, i ciapier idzie kontrrevalucyja. Źniščeńnie alternatyŭnych pohladaŭ.
Historyja pakazvaje, što revalucyjnyja pracesy iduć chvalami, tamu za kontrrevalucyjaj budzie čarhovy revalucyjny ŭzdym. Heta vidavočna, i ŭłady sami heta rychtujuć.
Režym pieranios 2020 hod vielmi ciažka. Ułada prymityvizujecca, jana pierstaje być składanaj, jana vyradžajecca da vielmi prostych i ahresiŭnych madelaŭ. A heta dehradacyja.
«Naša Niva»: I kolki heta budzie praciahvacca?
— U nas niemahčymy kłasičny varyjant raskołu elitaŭ, bo elitaŭ u nas niama. Sistema vielmi žorstkaja i manalitnaja. Ale jana dehraduje jak instytucyjanalna, tak i funkcyjanalna. Vyniki krytyčnaj dehradacyi nazirajem ciapier — AES nie pracuje, bazy MUS skradzienyja, pracoŭnyja pytańni na Alimpijadzie pieraŭtvarylisia ŭ mižnarodny skandał. Heta ŭsio budzie praciahvacca, a razumnyja ludzi buduć sychodzić i ź sistemy, i z pradpryjemstvaŭ. Ci ich, jak valnadumcaŭ, buduć «začyščać».
«Naša Niva»: U 90-ja ludzi, rasčaravanyja ŭładaj, išli da kryminalitetu, bo jany pa niejkaj svajoj «spraviadlivaści» mahli vyrašyć pytańni. A što budzie z našymi instytutami?
— Sapraŭdy, jość pieradumovy dla ŭźniknieńnia cienievych strukturaŭ, ale ŭłada nastolki aryjentavana na manapalizacyju hvałtu, to prosta zaŭtra cienievyja struktury nie ŭźniknuć. Ale što ŭźnikaje, što jość? Jość paŭstavańnie haryzantalnych sistem.
Adnym z napramkaŭ asensavańnia taho, što adbyłosia, stała razumieńnie evalucyjnaha pierachodu ad viertykalnych strukturaŭ da haryzantalnaj samaarhanizacyi. Sutnaść viertykalnych hramadstvaŭ, što panavali raniej, palahaje ŭ padparadkavańni i ijerarchii. Ale zaraz takoje myśleńnie, na jakim zbudavana biełaruskaja dziaržava, jano prajhraje i adychodzici. A biełarusy pačali vybudoŭvać novaje i pierśpiektyŭnaje — haryzantalnyja płatformy.
Maja dumka nakont budučyni, što z hetych haryzantalnych praktyk — fondaŭ i hetak dalej — buduć vyrastać novyja instytucyi, jakija źmieniać naša tradycyjnaje razumieńnie sacyjalnych instytutaŭ.
«Naša Niva»: Ci mahčymy ŭ Biełarusi pierachod da hvałtoŭnaha supracivu?
— Zrazumieła, što vyklučać takoje niemahčyma. Ale, jak padajecca, heta nie vielmi vierahodna. I heta chutčej dobra. Kali ty raz daješ sabie prava na hvałt, paśla admovicca ad hetaha vielmi ciažka. A budavać budučyniu na hvałcie nie chaciełasia b.
«Naša Niva»: Čaho, pa-vašamu, nie chapiła ŭ 2020-m?
— U tym kirunku, jaki abrali biełarusy, jany zrabili ŭsio, što mahli. Sprava ŭ tym, što ŭ arhanizacyjnym sensie hramadstva nie było hatova: nie było nijakich struktur, dyj ułady pasadzili za kraty ŭsich, chto moh by stać na čale arhanizacyi hramadstva. Ci možna było zrabić bolej, čym było zroblena ŭ tych abstavinach, ja nie viedaju. Lehalny šlach mirnaj źmieny ŭłady, heta vialikaja maralnaja pieramoha ŭ stratehičnym sensie. A ŭ apieratyŭnym… Kali b byŭ abrany hvałtoŭny šlach, heta mahło b vylicca ŭ vialikuju kroŭ — i nichto nie viedaje, jak by ŭ takim vypadku pastupiła Rasija.
«Naša Niva»: Ciapier ułada dziejničaje ŭ spadzievie «viarnuć usio, jak było». Heta realna?
— Nie, heta niemahčyma. U 2020-m my nazirali vyniki 10-20-hadovaha raźvićcia hramadstva, źmieny pakaleńniaŭ, pierachodu na novyja płatformy funkcyjanavańnia hramadstva. Źmieny ŭ nacyjanalnym asensavańni siabie, devalvacyja savieckaha dośviedu, jakim Biełaruś žyła pieršyja 20 hadoŭ svajoj niezaležnaści…
Viarnucca da taho, što było, niemahčyma. Chiba što kali źniknie pałova biełarusaŭ, adklučycca internet… Nie, uvohule nie ŭjaŭlaju, što treba zrabić, kab «pieraharnuć staronku».
«Naša Niva»: Vy zhodny, što Łukašenka viadzie Biełaruś u biezdań, vymyvajučy aktyŭnych ludziej z hramadstva i ekanomiki, źniščajučy biznesy?
— Ja nie vielmi mocny ŭ ekanamičnych pytańniach, nie budu pra heta razvažać. Ale mnie vidavočna, što idzie razbureńnie dziaržavy jak sistemy sacyjalnych instytutaŭ. Jany pieratvarajucca ŭ pravadnikoŭ hvałtu i hublajuć davier hramadstva. Z punktu hledžańnia budučyni, heta katastrofa: strata davieru da lubych sacyjalnych instytucyj, ad pravaachoŭčaj da sistemy adukacyi.
U Biełarusi vydatny čałaviečy kapitał, i biełarusy ŭmiejuć pracavać, tamu ja nie chvalujusia za budučyniu ekanomiki, my jaje adnovim. A voś zadača adnavić dziaržavu — heta reč bolš składanaja.
«Naša Niva»: Ratujučysia ad represij, tysiačy ludziej biahuć ź Biełarusi. Jak vy ličycie, jany stračanyja dla krainy?
— Naturalna, častka ŭciekačoŭ budzie zaniata pytańniami vyžyvańnia i intehracyi ŭ novy asiarodak. Ale častka, aktyŭnaja ekanamična i palityčna, zastanucca biełarusami i, z ulikam stahodździa, u jakim my žyviom, buduć vielmi mocna ŭpłyvać na pracesy ŭ Biełarusi — heta nie «biełaemihracyja ŭ Paryžy».
Ja pravodziŭ nievialikaje daśledavańnie: biełarusy da dyjaspary siabie nie adnosiać, jany kažuć — «my biełarusy zamiežža». Heta vialikaja roźnica. Dumkami i sercam jany paviazanyja ź Biełaruśsiu, svaju aktyŭnaść jany nakiroŭvajuć siudy.
Kali jany vyjazdžajuć ciapier, to režymu jość nievialikaja palohka, a kali brać bolšy časovy adrezak, to režymu praściej nie stanie.
Taksama ŭ biełarusaŭ jość padtrymka Zachadu, dla jakoha biełaruskaje pytańnie — heta ilustracyja, da čaho moža davieści papulizm, jaki stanovicca aktualny i ŭ ich krainach. Naša vyrazna čorna-biełaja historyja prymušaje ich nie tolki rabić vybar (što prosta), ale i dziejničać — a heta ŭžo krychu składaniej. Ale, jak my bačym, spravy iduć.
«Naša Niva»: Što budzie dalej?
— Pierśpiektyvaŭ u režymu niama, pytańnie tolki ŭ terminach, kolki jany pratrymajucca.
«Naša Niva»: Što paraicie biełarusam?
— Vieryć. Hartavać mahčymaści i pieramahać. Bo «čabor pachnie viečna»!
