Takajeŭ vychodzić z kryzisu pieramožcam
Ekśpiert pa Siaredniaj Azii z Francuzskaha instytuta mižnarodnych adnosin IFRI i były supracoŭnik pasolstva Francyi ŭ Astanie Mikael Levistan miarkuje, što pieramožcam u hetaj situacyi akazaŭsia prezident krainy Kasym-Žamart Takajeŭ.
«My ŭbačyli ŭmacavańnie pazicyj Takajeva ŭnutry dziaržaparatu Kazachstana — i pakul što heta hałoŭnaja vysnova, jakuju my možam zrabić ź biahučaha kryzisu. Takajeŭ vychodzić ź jaho pieramožcam: jon uznačaliŭ Radu biaśpieki krainy, skinuŭšy z hetaj pasady Nazarbajeva. Heta sapraŭdnaja palityčnaja revalucyja. Jon zamianiŭ Karyma Masimava na pasadzie staršyni Kamiteta nacyjanalnaj biaśpieki čałaviekam sa svajho koła: novym kiraŭnikom KNB byŭ pryznačany Jermiek Sahimbajeŭ, jaki pracavaŭ da hetaha načalnikam Słužby dziaržaŭnaj achovy. Takim čynam, na siońnia Takajeŭ staŭ sapraŭdnym lidaram Kazachstana», — kaža ekśpiert.
Na dumku ekśpierta, Takajeŭ zdoleŭ skarystacca situacyjaj i paviarnuć jaje sabie na karyść, jon prademanstravaŭ vydatny palityčny apartunizm.
Śpiecyjalist nie bačyć dokazaŭ zamiežnaha ŭmiašańnia ŭ padziei ŭ krainie:
«Mnie zdajecca, pryčyny ciapierašniaha kryzisu hłyboka ŭnutrykazachstanskija. Kali ŭ takoj bahataj krainie, jak Kazachstan, siaredniaja zarpłata składaje 500 dalaraŭ štomiesiac, a ŭzrovień biespracoŭja i inflacyja rezka rastuć, mnie zdajecca, niama sensu šukać pryčyny za miažoj».
Zaprašeńnie vojskaŭ ADKB ekśpiert ličyć dziŭnym. Padčas vajny Armienii z Azierbajdžanam i chvalavańniaŭ u Kyrhyzstanie ADKB nie stała ŭmiešvacca. Chutčej za ŭsio, isnavała realnaja ryzyka źviaržeńnia ŭłady. Mahčyma, Takajeŭ nie daviaraŭ ułasnaj armii.
A što źmienicca ŭ źniešniaj palitycy, i jakija ŭmovy ŭ abmien na dapamohu Pucin pastaviŭ Takajevu? U francuzskaha ekśpierta niama adkazaŭ na hetyja pytańni.
«Nahadaju, što mienavita Takajeŭ u bytnaść ministram zamiežnych spraŭ — razam z Nazarbajevym — byŭ adnym sa stvaralnikaŭ hetaj šmatviektarnaj dypłamatyi. Jon zastaniecca vinien Rasii. Jakija mienavita ŭmovy moh pastavić Pucin u abmien na ŭdzieł rasijskich miratvorčych sił? Viadoma, u situacyi, jakaja skłałasia, Rasija nie mahła zastacca ŭbaku, ale ci nie skarystałasia Maskva hetaj situacyjaj dla taho, kab vystavić šerah umoŭ?
Uzmacnieńnie statusu ruskaj movy? Budaŭnictva ŭ Kazachstanie atamnaj elektrastancyi? Ja bačyŭ, što takija pieramovy iduć z «Rasatamam». Treba budzie nazirać za tym, jak Kazachstan budzie pavodzić siabie ŭ bližejšyja tydni i miesiacy: ci zastaniecca ŭ krainy raniejšaja svaboda dziejańniaŭ u mižnarodnaj śfiery, jakaja dazvalała joj hrać rolu pieršaha płana? Pakul zanadta rana pra heta kazać».
Zabłakavać internet u Kazachstanie akazałasia nie tak i prosta
U niekatorych rehijonach Kazachstana niekalki dzion byli surjoznyja prablemy ź internetam. I kali zabłakavać jaho fizična było nieskładana, to ŭźnikła inšaja prablema — Kazachstan ciapier nastolki dydžytalizavany, nastolki zaležyć u paŭsiadzionnym žyćci ad internet-servisaŭ, što navat karotkija błakiroŭki paralizoŭvali ŭ niekatorych haradach usio žyćcio. Pra heta piša Ketryn Kihan, ekśpiert pa pytańniach dydžytalizacyi ŭ Siaredniaj Azii.
Urad Kazachstana nadaje pryjarytetnuju ŭvahu raźvićciu ličbavaj ekanomiki, i amal usio ŭzajemadziejańnie pamiž hramadzianami i ŭradam, ad rehistracyi ŭ dziciačy sad da vypłaty padatkaŭ, adbyvajecca na ličbavych płatformach, jakija byli vyviedzienyja z ładu na praciahu niekalkich dzion. Zaležnaść ad internetu nastolki vialikaja, što ludzi, jak paviedamlajecca, ź ciažkaściu mahli navat kupić ježu, tamu što anłajn-apłata va ŭmovach błakavańnia internetu pracavała ź pierabojami, a hatoŭki ŭ ludziej nie było.
Režym akazaŭsia ŭ zakładnikach svajoj ža staŭki na ličbavuju ekanomiku, bo pry abmiežavańni dostupu da internetu paralizujecca ŭsio haspadarčaje žyćcio, a heta moža stać jašče bolšym katalizataram pratestaŭ.
Ekśpiert źviartaje ŭvahu na toje, što błakavańnie internetu ŭ Kazachstanie nie prosta nie spyniła pratesty, ale i pieraviało ich z vyklučna mirnych na hvałtoŭnyja. Z uklučanym internetam bolš ludziej zastavalisia pasiŭnymi naziralnikami za pratestami, a pa błakavańni mnohija vyjšli na vulicy.
Režymu nie kaniec, ale reformy daviadziecca pravodzić
Chacia režym u Kazachstanie i zachavaŭsia, ekśpiert Maskoŭskaha Centra Karnehi Temur Umaraŭ ličyć, što ŭładam usio adno daviadziecca pajści na reformy.
«Reformy adbuducca na sto adsotkaŭ. My nazirajem ich apošnija niekalki hadoŭ. Heta tendencyja, jakaja realizavałasia b biez pratestaŭ, ale ciapier jana paskorycca, i ŭłady pojduć na ich jašče chutčej», — skazaŭ Umaraŭ.
Chaos staŭ vynikam baraćby kłanaŭ
Danił Kisłoŭ, rasijski ekśpiert pa Siaredniaj Azii, kiraŭnik partała «Fierhana», vykazaŭ zdahadku, što chaos staŭ vynikam «adčajnaj baraćby za ŭładu» pamiž varahujučymi palityčnymi kłanami, a mienavita ludźmi, łajalnymi Takajevu, i tymi, chto prychilny jaho papiaredniku Nazarbajevu.
Biesparadki ŭ Ałmaty, skazaŭ Kisłoŭ, byli sprobaj členaŭ palityčnaha kłana Nazarbajeva viarnuć svoj upłyŭ.
Ekśpiert miarkuje, što zrynuty z pasady pieršy namieśnik kiraŭnika Kamiteta nacbiaśpieki, plamieńnik Nazarbajeva Samat Satybałdyŭły Abiš moh i praŭda być hałoŭnym arhanizataram biesparadkaŭ.
Kyrhyzski palitołah Miederbiek Korhanbajeŭ śćviardžaje, što atačeńnie Nazarbajeva i Takajeva nie moža padzialić klučavyja prybytkovyja haliny, takija jak ekspart nafty i syraviny, kadravaja palityka, handal i biznes, miedyjaresursy, i inšyja.
Padziei ŭ Kazachstanie padsiłkavali rasijski nacyjanalizm i sieparatyzm
Daśledčyk Kiejsi Mišel miarkuje, što apošnija padziei ŭ Kazachstanie mohuć znoŭ raspalić rasijski revanšyzm i nacyjanalizm. Rasija ŭ pierśpiektyvie zmoža vykarystać niestabilnaść u Kazachstanie dla taho, kab zachapić jaho paŭnočnyja rehijony, u jakich pražyvaje vialikaja kolkaść ruskaha nasielnictva.
Chacia rasijskija iredentysty zasiarodžvajuć svaju ŭvahu ŭ pieršuju čarhu na Ukrainie, u padobnym kantekście jany rehularna zhadvajuć i Kazachstan.
Pretenzii ruskich nacyjanalistaŭ na Paŭnočny Kazachstan majuć daŭniuju historyju, jany pačalisia jašče da panavańnia Uładzimira Pucina. Aŭtar zhadvaje, što ŭ kancy 1991 hoda administracyja Jelcyna vypuściła aficyjnuju zajavu, u jakoj pakinuła za saboj prava ŭźnimać pytańni ab pierahladzie miežaŭ. U dakumiencie tady nie byli prapisanyja kankretnyja rehijony, ale pres-sakratar Jelcyna paźniej patłumačyŭ, pra što była havorka: Abchazija (jaje Rasija adarvała ad Hruzii ŭ 2008 hodzie), Krym i Danbas (ich Rasija akupavała ŭ 2014 hodzie), i Paŭnočny Kazachstan.
Pra toje, što Paŭnočny Kazachstan pavinien naležyć Rasii, havaryŭ i ruski piśmieńnik-nacyjanalist Sałžanicyn — heta nie byli takija ŭžo marhinalnyja razmovy.
U 2014 hodzie, paśla akupacyi Kryma, Pucin zajaviŭ, što ŭ kazachaŭ nikoli nie było ŭłasnaj dziaržaŭnaści, i što jaje stvaryŭ Nazarbajeŭ. Časam rasijskija vysokapastaŭlenyja čynoŭniki dazvalajuć sabie adkryta šavinistyčnyja vykazvańni nakont Kazachstana.
Ekśpiert miarkuje, što z punktu hledžańnia łohiki, Rasii niama nijakaj nieabchodnaści zachoplivać Paŭnočny Kazachstan — ni pratestoŭcy, ni ŭłady tam nie staviać pad pytańnie adnosiny z Maskvoj i, u adroźnieńnie ad Ukrainy i Hruzii, nie vykazvajuć vialikaha žadańnia intehravacca ŭ jeŭraatłantyčnyja struktury. Ź inšaha boku, piša analityk, Rasija ŭ svajoj źniešniaj palitycy daŭno pierastała kiravacca łohikaj. Pucin va ŭładzie ŭžo bolš za 20 hadoŭ, i jon usprymaje siabie nie jak palityka, a jak dziaržaŭnaha dziejača, čyja zadača — adnaŭleńnie tak zvanaj «histaryčnaj Rasii».
Choć ciapier Maskva razam z Takajevym i jaho sajuźnikami skancentravanaja ŭ pieršuju čarhu na ŭmacavańni režymu i padaŭleńni lubych pratestaŭ, heta nie aznačaje, što jana nie zachoča ŭ budučyni realizavać patencyjny scenaryj akupacyi. Apošnija pratesty pakazali, što stabilnaść Kazachstana mocna pieraacenienaja.
Urad krainy całkam adarvany ad realij
Niavykananyja abiacańni ŭrada ab lepšaj ekanamičnaj budučyni pieratvaryli Kazachstan u vybuchovaniebiaśpiečny rehijon. Kraina daŭno pakutavała na biespracoŭje i nizkuju zarabotnuju płatu — asabliva ŭ ciažkaj pramysłovaści Zachodniaha Kazachstana, ale pandemija i recesija tolki pahoršyli situacyju.
«Heta ŭrad, jaki mocna adarvany ad realnaści. Heta kraina, dzie niama instytutaŭ, praź jakija možna vykazvać niazhodu; adziny šlach — na vulicy», — skazaŭ Poł Stronski z Fondu Karnehi.
Jon kaža, što ŭłady abviaścili pra mnostva roznych płanaŭ pa palapšeńni žyćcia i baraćbie z karupcyjaj, ale jany tak i nie byli realizavanyja.
Adsutnaść dyjałohu i pieraśled palityčnaj apazicyi zrabili ŭrad adarvanym i ślapym da niezadavolenaści nasielnictva.
Pa słovach Dyjany Kudajbierhienavaj z Kiembrydžskaha ŭniviersiteta, pratesty byli nie tolki ekanamičnymi, ale i palityčnymi. Jany byli vyklikanyja tatalnaj karupcyjaj i niepryjaznaściu da elity, jakaja, jak ličycca, chavaje miljardy dalaraŭ na afšornych rachunkach.
Taksama analityk źviartaje ŭvahu na toje, što pratestoŭcaŭ možna padzialić na dźvie ŭmoŭnyja hrupy: z adnaho boku — heta siaredni kłas i palityčnyja aktyvisty ź ich mirnym pratestam, ź inšaha — adčajnyja maładyja chłopcy ź biednych marhinalnych rajonaŭ Ałmaty, jakija brali ŭdzieł u maradziorstvach i rabavańniach mahazinaŭ. Pamiž hetymi dźviuma hrupami — vielizarnaja prorva. Siaredni kłas i palityčnyja aktyvisty razumiejuć, što maradziory zabirajuć u ich prava na mirny pratest.
Hałoŭnaj prablemaj pratestaŭ Kudajbierhienava ličyć adsutnaść lidarstva.
Mary Straziers z Amnesty International kaža, što złość i lutaść ludziej nazapašvałasia pastupova.
«Na praciahu mnohich hadoŭ urad niastomna pieraśledvaŭ mirnaje inšadumstva, pakidajučy kazachstancaŭ u stanie chvalavańnia i adčaju», — skazała jana.
Niezadavolenaść i niestabilnaść nazapašvalisia hadami
Raŭšan Žandajeva, kandydat palityčnych navuk univiersiteta im. Džordža Vašynhtona, piša, što kaliści Kazachstan ličyŭsia prykładam aŭtarytarnaj stabilnaści, niahledziačy na słabuju hramadzianskuju supolnaść. Adnak pieradumovy palityčnaj niestabilnaści ŭźnikli zadoŭha da 2022 hoda, pakolki niezdavolenyja patreby naroda vyklikali narastańnie razdražnieńnia ŭ hramadstvie.
Krach kazachstanskaj valuty tenhie ŭ 2015 hodzie na fonie nizkich cen na naftu, hramadskaja niezadavolenaść prodažam ziamli Kitaju ŭ 2016 hodzie, marnavańnie hrošaj na EKSPA-2017, «adstaŭka» Nazarbajeva z pasady prezidenta (kab zaniać inšuju bujnuju pasadu) i pierajmienavańnie stalicy ŭ jaho honar ŭ 2019 hodzie, a taksama razburalnyja nastupstvy kavidnaj pandemii — heta tolki niekalki pryčyn niezadavolenaści režymam.
Pratesty byli nieadnastajnyja, piša analityk, biez adzinaha paradku dnia i kiraŭnictva. Kali ŭ zachodniaj častcy krainy mitynhi prajšli adnosna spakojna, to ŭ Ałmaty pieršapačatkova mirny schod pieraros u burnyja hramadskija biesparadki.
Pakul niezrazumieła, chto pieratvaryŭ mirnyja pratesty ŭ sieryju maradziorstvaŭ. Uźnikajuć pytańni adnosna pasiŭnaści palicyi i ŭzbrojenych sił u achovie administracyjnych budynkaŭ i vulic Ałmaty ad maradzioraŭ.
Łukpan Achmiedźjaraŭ, hałoŭny redaktar niezaležnaha vydańnia «Uralskaja niediela», vysunuŭ svaju viersiju. Na jaho dumku, Samat Abiš, plamieńnik Nazarbajeva i namieśnik staršyni KNB, nieaficyjna kantralavaŭ miascovyja siły biaśpieki, z-za čaho prezident Takajeŭ nie zmoh narmalna kamandavać vajennaj elitaj i siłavikami, i tamu byŭ vymušany źviarnucca ŭ ADKB.
Zvalnieńnie i aryšt eks-premjera Karyma Masimava, jaki ŭznačalvaŭ KNB i źjaŭlaŭsia čałaviekam Nazarbajeva, za dziaržaŭnuju zdradu paćviardžaje hetuju teoryju. Maradziory niejkim čynam zavałodali arsienałam KNB i rujnavali horad.
Kazachstanskaja šmatviektarnaść sychodzić u minułaje
U Kazachstanie ŭ Rasii była taja samaja prablema, što i ŭ Biełarusi: kirujučy režym manapalizavaŭ palityčnyja kantakty z Maskvoj. Luby, kaho padazravali ŭ praźmierna ciesnych suviaziach z Rasijaj, byŭ zvolnieny i izalavany, piša ekśpiert Dźmitryj Trenin.
Chacia Takajeŭ i nie źjaŭlajecca klijentam Maskvy, Rasija ŭratavała jaho, kab da ŭłady nie pryjšli ultranacyjanalisty i isłamisckija radykały, piša analityk.
«Takajeva treba było vyratavać, jak i daŭniaha lidara Biełarusi Alaksandra Łukašenku letam 2020 hoda, kali tam uspychnuli pratesty», — piša Trenin.
Adnak, u adroźnieńnie ad Łukašenki, Takajeŭ nie vałodaje ŭsioj paŭnatoj ułady i paŭnamoctvaŭ, a jaho palicyja i ŭzbrojenyja siły nie takija matyvavanyja, jak ich biełaruskija kalehi, kab samastojna spraŭlacca z pratestami, miarkuje śpiecyjalist. Tamu Takajeŭ byŭ vymušany paklikać siły ADKB.
Heta dazvolić Rasii padtrymać režym i zrabić jaho bolš prarasijskim, jak heta ŭžo adbyłosia ŭ Minsku i Jerevanie.
Z hetaj dumkaj zhodny prafiesar Łuka Ančeski. Jon miarkuje, što šmatviektarnaść Kazachstana — mantra źniešniaj palityki epochi Nazarbajeva — ciapier syšła ŭ minułaje.
Pra toje, što pazicyi Kazachstana pasłabiacca, pišuć i polskija analityki z Ośrodek Studiów Wschodnich.
«Pierš za ŭsio, kraina hublaje pazicyi stabilnaj i ŭstojlivaj dziaržavy, što efiektyŭna raźvivajecca i łaviruje pamiž Rasijaj, Kitajem i Zachadam, jakaja mieła patencyjał stabilizacyi, jaki ciažka było pieraacanić. U ciapierašniaj situacyi, pa mienšaj miery, u karotkaterminovaj pierśpiektyvie, Rasija stanovicca niepasrednym harantam stabilnaści dziaržavy i ŭładaŭ i pavialičvaje svoj upłyŭ na stratehičnyja instytuty Kazachstana i kadravuju palityku», — pišuć polskija analityki.
Kaniec aŭtarytarnaj madernizacyi
«U sučasnym śviecie niemahčyma być madernizavanaj aŭtakratyjaj (jakoj pazicyjanavaŭ siabie nazarbajeŭski Kazachstan, — zaŭv. Red.), jakaja padtrymlivaje družalubnyja adnosiny z Zachadam i ŭ toj ža čas zaprašaje rasijskija vojski ŭ krainu», — piša ekśpiert Alaksandr Baŭnaŭ.
Paśpiachovaja aŭtarytarnaja madernizacyja zvyčajna mahčymaja tolki ŭ aŭtakratyjach, jakija źjaŭlajucca chaŭruśnikami Zachadu, takich jak kapitalistyčnyja «azijackija tyhry», Ispanija ŭ poźnija časy kiravańnia Franka, niekalki dyktatur Łacinskaj Amieryki. Heta była stratehija Nazarbajeva, kab spałučać aŭtarytarnuju madernizacyju z abmiežavańniem upłyvu Kitaja i Rasii na krainu.
Kazachstanskaje kiraŭnictva ščyra chacieła padtrymlivać siabroŭskija suviazi jak z Zachadam, tak i z Rasijaj, a nie prosta vykarystoŭvać varožaść pamiž imi, jak heta rabiła Biełaruś.
Kraina i nie razdražniała Rasiju — u jaje nie było žadańnia dałučacca da palityčnych ci vajennych hrupovak, suprać jakich vystupała b paŭnočnaja susiedka. U adroźnieńnie ad Uschodniaj Jeŭropy, jakaja atrymała ŭ spadčynu vybar časoŭ Chałodnaj vajny pamiž NATA i ES abo Rasijaj, Centralnaja Azija nie sutykałasia z takoj ekzistencyjalnaj prablemaj.
Ale apošnija padziei ŭsio źmianili. Dla postsavieckich krain heta prykład taho, nakolki ciažka stanovicca padtrymlivać raŭnavahu ŭ sprečcy pamiž Rasijaj i Zachadam. Aŭtar miarkuje, što kancepcyja «aŭtakratyi, blizkaj da Zachadu», bolš niežyćciazdolnaja.
Ekśpierty «praspali» Kazachstan
Pratesty ŭ Kazachstanie zaśpieli źnianacku nie tolki ŭłady krainy, ale i mižnarodnych ahladalnikaŭ, miarkuje ekśpiert Eryk D'amata, pra što piša ŭ svaim artykule dla Newsweek.
Jon ščyra pryznajecca, što ekśpierty całkam «praspali» padziei ŭ Kazachstanie.
«Skazać, što ekśpierty praspali raptoŭnyja ahulnanacyjanalnyja pratesty i žorstkija sutyknieńni, było b prymianšeńniem», — havorycca ŭ artykule.
Dokazam hetaha aŭtar ličyć poŭnuju adsutnaść na miescach reparcioraŭ viadučych zachodnich ŚMI, niekatoryja ź jakich zamiest hetaha viaduć «repartažy», znachodziačysia za tysiačy kiłamietraŭ ad miesca padziej.
Nichto nie zmoh pradbačyć, što nie zanadta vialikija pratesty suprać padaražańnia zvadkavanaha hazu praź niekalki dzion skončacca padpałam prezidenckaha pałaca i meryi.
Čytajcie taksama:
Što Maskva choča ad Kazachstana?
