Zamak u estonskaj Narvie i Ivanharadskuju krepaść u Rasii padzialaje most.
«A čaho bajacca vajny, ja voś hladžu pa televizary… što za vajna, kali voś ź dziećmi chodziać. Kali vajna, to dzieści kula palacieła… Nu jak pakazvajuć… Voś heta samaje… A tak, kab pa-sapraŭdnamu… Ale nie vidać, kab kahości zabivała, jakaja vajna moža być. Jany sami pa sabie voś puścili kulu, što voś vajna», — kaža piensijanier Ivan.
Ivan z Narvy nie moža viedać ab tym, što idzie vajna, tamu što jon nie razmaŭlaje ni na jakoj movie, akramia ruskaj. Ivan zaŭsiody hladzieŭ rasijskaje telebačańnie, ale tam vajnu va Ukrainie, jakuju Rasija praciahvaje nazyvać «śpiecyjalnaj apieracyjaj», amal nie pakazvajuć. A pa-estonsku jon nie razumieje, choć pryjechaŭ siudy jašče ŭ 1960-ja hady z Małdovy.
Ivan z Narvy nie vieryć, što va Ukrainie idzie vajna. Kaža, pa televizary nie pakazvajuć.
U saviecki čas takich, jak Ivan, u Narvie była absalutnaja bolšaść. Padčas Druhoj suśvietnaj vajny horad byŭ razburany bolš čym na 90%, dla jaho adnaŭleńnia była zavieziena rabočaja siła z usiaho SSSR, a miascovym žycharam viartacca dadomu było zabaroniena.
U vyniku da momantu raspadu Savieckaha Sajuza etničny skład tut nastolki adroźnivaŭsia ad siaredniaha pa krainie, što surjozna abmiarkoŭvaŭsia scenar adździaleńnia Narvy ad Estonii.
Ruskaje hieta
Pa słovach deputata haradskoha schodu Narvy Siarhieja Harłača, za apošnija 30 hadoŭ mała što pamianiałasia — hety horad pa-raniejšamu žyvie svaim žyćciom.
«Kali ty prarasiejskich pohladaŭ, kali ty nie chočaš vučyć estonskuju movu, to ty žyvieš u Narvie, — kaža Horłač. — Mnohija źjazdžali, u pieršuju čarhu tyja, chto viedaŭ estonskuju. I hetyja pracesy pahoršyli jakasny skład nasielnictva, heta pieratvaryłasia ŭ peŭnaje hieta».
U Narvie usio pa-rusku — absłuhoŭvańnie, mieniu, rekłama. Pavodle źviestak na 2021 hod, usiaho 4% nasielnictva Narvy estoncy, ruskich tut 86%, hramadzian Rasii — 36%.
Paśla Druhoj suśvietnaj vajny Narva stała absalutna ruskim horadam. Praz 31 hod paśla adnaŭleńnia niezaležnaści Estonii mała što źmianiłasia.
U miascovych ruskich, mnohija ź jakich žyvuć u Estonii ŭ pieršym pakaleńni, zachavalisia ciesnyja suviazi z Rasijaj. Mnohija, jak Ivan, razmaŭlajuć tolki pa-rusku, u mnohich jość kali nie pašparty, to rasijskija vizy dla pajezdak da svajakoŭ i ŭ kramy. Miascovyja žychary raspaviadajuć, što paliva na rasiejskim baku ŭ čatyry razy tańniej, a da Rasiei — cieraz most rukoj padać. Jak nie źjeździć.
Ludziej, jakija ŭvieś čas žyvuć u Rasiei, u Narvie taksama šmat — niekatoryja jeduć tranzitam u inšyja krainy ES, niekatoryja prychodziać pahulać. U jašče adnaho Ivana, jakoha ja sustreła ŭ 30 mietrach ad KPP Narva—Ivanhorad, dva pašparty — estonski i rasiejski. Miažu, kaža, prajšoŭ biez prablem. Raskazvaje, što pryjechaŭ pa spravach, zaadno — pa kramach: «Uziaŭ syr i katlety, tut jakaść usio ž lepšaja». U Narvie nijakaha napružańnia nie adčuvaje, tamu što tut «usie ruskija».
Inšymi słovami, ni ŭ adnym inšym horadzie NATA niama takoha pracenta hramadzian Rasiei, jak u Narvie. Hetaja situacyja była b nie bolš čym cikaŭnaj, kali b Rasieja nie viała bajavyja dziejańni va Ukrainie pad łozunham «abaraniać svaich».
Ivan žyvie ŭ Rasii, jon pryjšoŭ u Estoniju «pa spravach» i pa kramach.
«Kali pačać razvažać, to ŭsie tezisy abjaŭleńnia vajny z boku Rasiei dastasavalnyja da Estonii — ala tut pryciaśniajuć ruskamoŭnaje nasielnictva, tut NATA, tut vajskovyja bazy. My [Rasieja] idziem abaraniać ruskich», — kaža deputat Siarhiej Horłač.
U takoj situacyi demahrafičny skład hetaha pryhraničnaha horada stanovicca vybuchovaniebiaśpiečnym. Asabliva paśla taho, jak šerah bałtyjskich i zachodnich lidaraŭ zajavili, što Estonija, Łatvija i Litva mohuć stać nastupnymi paśla Ukrainy, a NATA pavialičyła prysutnaść dadatkovaha kantynhientu jak minimum udvaja. I miascovyja žychary, i estoncy ŭ Talinie zadajucca pytańniem — što buduć rabić ruskija žychary Narvy, kali vajna pačniecca ŭ ich doma.
«Nam zatykajuć raty»
Rasijskaje telebačańnie — sakralnaja reč dla miascovaha ruskaha nasielnictva, da niadaŭniaha času jaho hladzieŭ nie tolki Ivan, jaki nie vieryć, što va Ukrainie idzie vajna, jaho tut hladzieli amal usie. Adnak jašče ŭ pačatku bajavych dziejańniaŭ u Estonii byli adklučanyja najbujniejšyja rasiejskija kanały: častka — pastanovaj urada, častka — kabielnymi apieratarami.
Siarhiej Harłač kaža, što kala ofisaŭ kabielnych apierataraŭ utvarylisia čerhi, tamu što kali ludzi nie mohuć hladzieć rasijskaje telebačańnie, to jany nie chočuć hladzieć naohuł ničoha. A sam fakt jaho adklučeńnia miascovaje nasielnictva ŭspryniało amal jak akt ahresii z boku dziaržavy.
Estonija padtrymlivaje Ukrainu na ŭsich uzroŭniach: pasyłaje zbroju, asudžaje rasiejskuju ahresiju i prymaje ŭciekačoŭ.
«Byccam by demakratyja, ale voś bačycie — telekanały začynili, internet-sajty začynili, my nie viedajem, što tam robicca. U pryncypie, možna znajści, my šukajem, ale chiba heta demakratyja… Ja liču, što kali my žyviem u demakratyčnym hramadstvie, to davajcie i pastupać tak, navošta raty zakryvać. Svabodnaja kraina, ja tak razumieju», — kaža Jaŭhienija z Narvy.
Pavodle daśledavańnia kampanii Turu-uuringute, za minuły miesiac davier da rasiejskich ŚMI ŭ pytańniach aśviatleńnia vajny siarod nieestoncaŭ — žycharoŭ Estonii inšych etničnych hrup — upaŭ na siem adsotkaŭ — z 34% da 27%.
Adnak u Narvie hetaj tendencyi nie vidać. Ivan z Narvy taksama hladzić miascovaje ruskamoŭnaje viaščańnie estonskich kanałaŭ, adnak nie vieryć u toje, što tam pakazvajuć. «Jany sami prydumali hetuju vajnu», — kaža Ivan.
U Narvie ŭsio pa-rusku: rekłama, mieniu ŭ kafe, absłuhoŭvańnie.
Za kaho?
Jaŭhienija, u adroźnieńnie ad Ivana, viedaje, što idzie vajna, ale jašče jana viedaje pra «fašyzm» i «bataljony» va Ukrainie.
«Razumiejecie, prosta kryŭdna, što ciapier usie abaźlilisia na Rasieju, jak varjactva niejkaje, — kaža Jaŭhienija. — Čytaješ rasiejskija sajty, nu byccam by tak, byccam by tak… Ale ja, viadoma, nie ŭchvalaju ni ŭ jakim razie, tam ludzi hinuć, što z adnaho boku, što z druhoha. Mianie dzivić toje, što šmat ža jašče da vajny kazali, što va Ukrainie fašysty, voś hetyja bataljony, što jany na Danbasie robiać. Była cišynia, Jeŭropa maŭčała, i Amieryka maŭčała. Čamu tady ŭsie maŭčali?»
«Denacyfikacyjaj», abo baraćboj z «pranacyscki nastrojenymi ludźmi i ideałohijaj», Kreml, nie ŭdajučysia ŭ detali, apraŭdvaje ŭvarvańnie va Ukrainu. U realnaści fašysckaja ideałohija prama zabaroniena ŭkrainskim zakonam, a krajnie pravyja partyi majuć status marhinalnych.
Jaŭhienija suprać vajny, ale jana nie za Ukrainu. Heta tym nie mienš nie značyć, što jana za Pucina. Choć kankretnych pretenzij da Pucina ŭ jaje taksama niama. Ale za što Rasieja vajuje, jana dakładna skazać nie moža. Zatoje jana dakładna viedaje, što jana «za ruskich ludziej».
Taki ideałahičny chaos — narmalnaja karcina i dla starejšaha pakaleńnia ŭ Narvie, i dla ruskich u Estonii ŭ cełym. «Adklučeńnie telebačańnia dazvalaje prybrać prapahandyscki składnik, ale niemahčyma prybrać toje, što było na praciahu vaśmi hadoŭ (z pačatku vajny ŭ Danbasie — Bi-bi-si)», — kaža Siarhiej Harłač.
Pa jaho słovach, prykładna čverć nasielnictva Narvy — za Ukrainu, astatnija albo dzieści pamiž, albo na baku Rasiei. Siarhiej Harłač pryznajecca, što nie moža pierakanać ułasnuju mamu ŭ tym, što rasiejcy viaduć vajnu:
«Im [starejšamu pakaleńniu ruskich] kazali, što SSSR, a potym i Rasieja — heta narod-vyzvaliciel. Kali čałaviek siabie identyfikuje jak ruski, to jon pravodzić paraleli: ruski — raŭno Rasieja. Rasieja — zaŭždy za spraviadlivaść i praŭdu.
Ciapier ža niekatoryja pradstaŭniki hetaha ruskaha naroda adčuvajuć, što ich pryhniatajuć. Sprava nie tolki ŭ telebačańni, ale i ŭ toj žorstkaj antyrasiejskaj linii, jakuju zaniaŭ estonski ŭrad. A asobnyja palityki zaniali jašče i antyruskuju pazicyju.
«Nie druhoha, a treciaha hatunku»
Dzianis Łarčanka — taksama deputat harsavietu Narvy, jamu jašče niama 30 hadoŭ, i jamu taksama składana abmiarkoŭvać vajnu z baćkami. Sam jon, jak i bolšaść pradstaŭnikoŭ jaho pakaleńnia, jakoje razmaŭlaje na niekalkich movach, vydatna razumieje, što adbyvajecca va Ukrainie, i baicca, što Estonija stanie nastupnaj. A jašče jon aścierahajecca reakcyi ŭ adkaz z boku miascovych ruskich, jakija ciapier adčuvajuć siabie hramadzianami «navat nie druhoha, a ŭžo treciaha hatunku».
Dzianis Łarčanka kaža, što starejšamu pakaleńniu patrebny čas na ŭśviedamleńnie taho, što va Ukrainie idzie vajna.
«My (…) budziem frantavoj zonaj, Estonija budzie ŭ pieršuju čarhu. Heta pieršy horad ad Rasiei, my budziem harmatnym miasam. My aścierahajemsia i vajny, i eskałacyi, — kaža Łarčanka. — Dzieści zbolšaha, kali pa hetym aśpiekcie razhladać, to ŭsie ŭkrainskija ściahi abo ŭsia ahresiŭnaja kamunikacyja ŭ bok Rasiei… My sprabujem [skazać]: budźcie akuratnyja sa słovami. Nie treba, moža być, nastolki rezkich vykazvańniaŭ».
Ukrainskija ściahi — sapraŭdy ciažkaja tema dla Narvy, jany razdražniajuć miascovych žycharoŭ, tamu ich tut prosta niama. Choć u troch hadzinach jazdy, u Talinie, ukrainskija ściahi — i na dziaržustanovach, i na handlovych centrach.
«Ja adnaznačna suprać vajny, dziaržaŭnaść Ukrainy pavinna być, heta ja ŭsio za. Ale voś vizualnyja šerahi, heta… Da hetaha była kuča vojnaŭ, i ja nie bačyŭ nijakich ściahoŭ inšych dziaržaŭ, čamu ciapier mienavita ściahi Ukrainy? — razvažaje Michaił z Narvy. — Voś ja dakładna suprać ściahoŭ. Heta pakazalnaje».
U Talinie ŭkrainskija ściahi možna zaŭvažyć i na dziaržustanovach, i na handlovych centrach.
Akramia ściahoŭ žycharoŭ Narvy, jak i mnohich ruskich Estonii, razdražniajuć zakliki abmiežavać u pravach to ruskamoŭnaje nasielnictva, to hramadzian Rasii, to i tych, i inšych.
Da prykładu, dva estonskich univiersitety admovilisia prymać studentaŭ z rasiejskim hramadzianstvam. Deputat parłamienta Urmas Rejnsału prapanavaŭ adabrać u rasiejcaŭ jeŭrapiejskija vizy, a estonski historyk Ihar Kapycin prapanavaŭ adabrać u rasiejcaŭ VNŽ u Estonii.
Miascovy Sajuz uładalnikaŭ zbroi, u svaju čarhu, prapanavaŭ pazbavić rasiejcaŭ, jakija pražyvajuć u krainie, prava na vałodańnie zbrojaj. A Palicyja biaśpieki Estonii prapanovu padtrymała.
«Heta nie aznačaje dyskryminacyi na hlebie nacyjanalnaści. My havorym ab hramadzianstvie, a nie narodnaj prynaležnaści», — cytuje estonski partał Delfi staršyniu Palicyi biaśpieki Charysa Puusiepa.
Ukrainskich ściahoŭ u Narvie niama, ale jość narodnaja tvorčaść.
«Raspaŭsiudžvajecca taki falkłor, što ŭkraincy podłyja i niadobryja (…) Ja kali hladžu hetyja profili [jakija raspaŭsiudžvajuć heta], jany stvoranyja ŭ 2018 hodzie, tam dva sabački i dźvie kvietački. Zrazumieła, što heta ci boty, ci niešta takoje. Hetyja ŭkidy niekatoryja robiać pa durnocie, niekatoryja śviadoma», — kaža jeŭradeputatka Jana Toom.
Jana Toom u Estonii, dy i ŭ cełym na postsavieckaj prastory, zaŭsiody ličyłasia prarasiejskim palitykam — i za košt svajoj rytoryki, i za košt papularnaści siarod žurnalistaŭ rasiejskich ŚMI.
U pačatku vajny jana zaniała antyrasiejskuju pazicyju, asudziła vajennyja dziejańni i ciapier, jak jana sama kaža, hublaje pa 100 vybarščykaŭ u dzień. Usio tamu, što vybarščyki, jakija hadami i dziesiacihodździami žyli ŭ rasiejskaj infarmacyjnaj prastory, nijak nie mohuć pavieryć i zrazumieć, što va Ukrainie idzie vajna.
«Tut ža stała zdradnicaj i praciahvaju joj być. Razmaŭlaju z hetymi ludźmi [a jany adkazvajuć] — voś u nas prablemy, u nas niehramadzianie, u nas ruskuju movu pryciskajuć, u nas piataje i dziasiataje. Kažu: davajcie ciapier buduć bambić, i tady my ŭsie prablemy vyrašym?! Oj, nie treba. Razmova atrymlivajecca karotkaj», — raspaviadaje jana.
Pry hetym, pa słovach Toom, navat prarasiejskija žychary Estonii — nie za Pucina, tamu «nijakaj piataj kałony niama». «A kali jość ludzi zusim u toj bok dumajučyja, to im mocna za 60», — dadała Jana Toom.
Sacyjołah Raul Rebanie taksama dumaje, što navat u Narvie ruskija razumiejuć, što žyć im lepš u Estonii.
«Pahladzicie pa inšy bok raki: jak vyhladaje Ivanhorad i jak vyhladaje Narva, — kaža jon. — Usie ž razumiejuć, što kali ŭziać žyćcio, spakoj, svabodu słova, demakratyju, to tut niama čaho paraŭnoŭvać — u nas lepš. A atrymać Jeŭropu z pucinskimi zakonami — tak nielha… Tut treba rabić vybar. Bolšaść zrabili vybar, asabliva moładź».
