Ruścis Kamuntavičus (Rūstis Kamuntavičius) — doktar humanitarnych navuk, dacent Univiersiteta Vitaŭta Vialikaha (Koŭna), dyrektar Instytuta Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Jaho kniha «Gudijos istorija. Baltarusijos istorija» vyjšła ŭ 2021 hodzie.
Čamu litoŭskija historyki nie bačać Biełarusi
Historyk adznačaje, što ŭ Litvie niama vialikaj cikaŭnaści da historyi asobnych krain. Jon nie pamiataje, kab u paślavajenny pieryjad litoŭskija daśledčyki napisali asobnyja knihi pa historyi Polščy ci Biełarusi.
«My jak nie bačyli svaich susiedziaŭ, tak i nie bačym. Ale kali havaryć adnosna biełarusaŭ, to my ich nie bačym u historyi. Ja rabiŭ daśledavańnie školnych padručnikaŭ pa historyi. Tam jość palaki, polskaja mienšaść u našaj dziaržavie, sprečki ab Vilni ŭ XX stahodździ, tam navat łatyšy jość. Ale biełarusaŭ niama. Nu, moža Łukašenka budzie ŭ samym kancy. Ale ŭ kantekście Rasii. A tak Biełarusi niama».
Adsutnaść Biełarusi ŭ školnych padručnikach i siarod navukovych intaresaŭ Kamuntavičus tłumačyć tym, što kraina nie mieła dziaržaŭnaści: «Litoŭcy ličać, što ŭ biełarusaŭ nie było dziaržaŭnaści. Heta daŭniaja navukovaja tradycyja. Jany nijak nie pryznajuć. Tamu nie bačać hetaj krainy i jaje historyi. Biełarusaŭ prosta niama. Zrazumieła, što historyki havorać pra toje, što litoŭcy i biełarusy žyli razam. Ale pahladzicie na našy padručniki. Tam biełarusy — šeraja masa, jakuju litoŭcy zavajavali ŭ siarednija viaki».
Akramia hetaha, pavodle słoŭ navukoŭca, siarod litoŭskich vučonych panuje mierkavańnie, što ŭ Biełarusi niama dobrych historykaŭ, asabliva kali paraŭnoŭvajuć ich z polskimi.
«Tut dva mierkavańni. Abo siarod biełaruskich vučonych nacyjanalisty, jakija zabirajuć sabie Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, abo nieprafiesijanały ŭ paraŭnańni z palakami. Kab u našyja ŭniviersitety zaprašali biełaruskich vučonych — heta navat hučyć dziŭna. A voś polskich my zaprašajem», —
havoryć Kamuntavičus i adznačaje, što da siońniašniaha času niama nivodnaj knihi biełaruskaha historyka, jakaja b była pierakładziena na litoŭskuju movu.
Čamu Biełaruś nazvanaja Hudzijaj
Na vokładcy knihi Kamuntavičusa paralelna ŭžytyja dva słovy — Gudija i Baltarusija — jakimi ŭ litoŭskaj movie ŭ zaležnaści ad situacyi pryniata abaznačać našu krainu. Pry hetym na pieršaje miesca (i bolšymi litarami) vyniesiena mienavita słova Gudija. Ci niama ŭ hetym słovie niejkaj niehatyŭnaj kanatacyi, jakaja isnuje, naprykład, adnosna takich nazvaŭ, jak «maskali» ci «chachły»?
«Kali ty siońnia na litoŭskaj movie havoryš Baltarusija, to heta Łukašenka, heta narod, jaki znachodzicca pad dyktaturaj, jaki nie supraciŭlajecca, jak ukraincy. «Bałtarusiec» — nie hučyć horda, nie hučyć dobra. Pahladzicie ŭ słoŭnik litoŭskaj movy, słova gudas tam maje niekalki značeńniaŭ. Jość niehatyŭnyja i pazityŭnyja značeńni. Siarod ich i «vopytny, daśviedčany», toj, jaki ŭmieje rabić. Ja liču, što čym daŭžejšaja tradycyja ŭžyvańnia niejkaha słova, tym bolš roznych niuansaŭ», —
vykazvaje svoj pohlad litoŭski navukoviec.
Jon adznačaje, što słova gudas jość u pieršym słoŭniku litoŭskaj movy Kanstancinasa Šyrvidasa, jaki vyjšaŭ na pačatku XVII stahodździa. I hetaje słova prachodzić praz stahodździ. Dy navat u mižvajenny čas, kali isnavała litoŭskaja dziaržava, na kartach, jakija tady vydavalisia, biełaruskija terytoryi paznačalisia słovam Gudija. Słova Baltarusija da Druhoj suśvietnaj vajny ŭ litoŭskaj movie nie było. Jano źjaviłasia ŭ paślavajenny pieryjad:
«Paśla vajny prychodziać saviety, jakija chočuć ź Biełarusi zrabić «Biełuju Rasiju». Słova Baltarusija zjaŭlajecca tady ŭ litoŭskaj movie jak častka intehracyi Biełarusi ŭ vialikuju Rasiju. Słova Gudija ŭvohule vykidajecca, źnikaje z našaha słoŭnika i adnaŭlajecca tolki ŭ kancy 1980-ch hadoŭ. I hetaje słova i tady, i ciapier značna lepš hučyć, čym Baltarusija».
Historyk adznačaje, što ŭ sučasnaj litoŭskaj movie adnosna Biełarusi isnuje dźvie aficyjnyja nazvy — Baltarusija i Gudija. Padčas biełaruskich padziej 2020 hoda abmiarkoŭvałasia pytańnie ab nadańni słovu Gudija pieršynstva, ale parłamient prahałasavaŭ suprać.
«Z adnaho boku, jość vielmi mocnaja iniercyja. Ludzi pryvykli da słova Baltarusija, i heta składana źmianić. Ale z druhoha boku, słova Gudija adnosna Łukašenki hučyć dzika. U svajoj knizie ja ŭžyvaju słova Gudija dla narmalnych, śvietłych pieryjadaŭ. A tam, dzie idzie saviecki pieryjad, dyktatura, uklučajučy Łukašenku, ja vykarystoŭvaju Baltarusija. Kali razvalicca hetaja tyranija, ja dumaju, nieabchodna budzie rabić druhuju sprobu ŭ Litvie i mianiać nazvu na Gudija».
Roznyja pohlady na historyju
Kamuntavičus ličyć, što ŭ tym, što isnujuć roznyja pohlady na historyju, jość vialikaja kaštoŭnaść. «Adna-adzinaja interpretacyja jość tolki pry tatalitaryźmie. Nas złučaje mienavita svaboda interpretacyj. U nas supolnaje toje, što my roznyja. My stolki sotniaŭ hadoŭ pražyli razam. I heta nas robić nami. Kali b my ŭ niejkim pieryjadzie ŭ minułym vyrašyli całkam intehravacca, to ciapier by my ŭsie razmaŭlali na adnoj movie (biełaruskaj, polskaj ci litoŭskaj). Ale stała toje, što stała. Nam nie treba šukać tych kaštoŭnaściaŭ, jakija jość u tatalitarnych krainach. My svabodnyja. U nas svaje daty, svaje interpretacyi».
Najaŭnaść roznych viersij historyi ŭ litoŭskich i biełaruskich historykaŭ Kamuntavičus ličyć dobraj padstavaj dla raźvićcia krytyčnaha myśleńnia:
«Čytajcie adno adnaho i dumajcie. Adnak z hetym padychodam i nastaŭniki pavinny być dobryja. Ale ja liču, da hetaha i iduć — kab razumieć, što tvoj susied maje prava mieć inšaje mierkavańnie. I nie treba jaho dušyć i mianiać. Jaho treba zaachvočvać i padtrymlivać, kab jon mieŭ svajo mierkavańnie. Bo heta samaja hałoŭnaja kaštoŭnaść».
Niežadańnie z boku litoŭskich historykaŭ dyjałohu ź biełaruskimi, na dumku Kamuntavičusa, śviedčyć ab tym, što «litoŭskija historyki nie śpiełyja». U toj ža čas jon zaŭvažaje, što litoŭcy, jak i inšyja narody, nie buduć iści na kampramis. «My sami pišam svaju historyju. Adzinaje, što moža źmianić naš padychod, heta dyskusija. I hetyja inicyjatyvy pavinny iści źnizu».
Što adroźnivaje litoŭcaŭ ad biełarusaŭ
Na pohlad Kamuntavičusa, litoŭcy ad biełarusaŭ adroźnivajucca nacyjanalnaj identyčnaściu. «U Biełarusi jana jość. Biełaruskaja nacyja jość, jana ździejśniłasia. Ale prablema ŭ tym, što ŭ jaje inšaja struktura, čym u litoŭskaj abo ruskaj. Ja pasprabavaŭ jaje dešyfravać. Na moj pohlad, sutnaść biełarusaŭ nie ŭ tym, što jany pamiž. Naprykład, pamiž Uschodam i Zachadam.
Identyčnaść biełarusaŭ adroźnivajecca ad identyčnaści susiednich narodaŭ. Jana pabudavanaja na supraćlehłaści. Ja zaŭsiody litoŭcam tłumaču, što biełarus moža adnačasova iści hladzieć na tanki Druhoj suśvietnaj vajny i jechać u Niaśviž. Biełarusy mohuć adbudoŭvać kaścioł XVIII stahodździa, a pobač moža stajać jaki-niebudź Lenin.
Abo, naprykład, u samym ruskim horadzie Biełarusi Viciebsku ŭzvodziać pomnik Alhierdu. Biełarus moža być i katolikam, i pravasłaŭnym. U Polščy na Biełastoččynie biełarusy pravasłaŭnyja. A voś u Lidzie jakraz jość biełarusy-katoliki. I jany jašče siabie nazyvajuć palakami. Ale jany samyja sapraŭdnyja biełarusy. Voś takija niełahičnyja, supraćlehłyja rečy».
Historyk zhadvaje ab tym, što jašče na pačatku XX stahodździa byli teksty, jak, naprykład, u Ihnata Abdzirałoviča, jakija apisvali biełarusaŭ:
«I tam była takaja ideja, što ty ich nie možaš apisać kanviencyjnymi farmuliroŭkami. Ich treba apisvać mietafarami, niejkimi simvałami. I ja liču, što heta pravilny padychod. Kali ty chočaš biełarusaŭ zrazumieć, to nie treba dumać, što jany nie adbylisia, nie saśpieli ci niejkija jašče. U ich jość kompleksnaja identyčnaść, jakuju susiedziam składana zrazumieć, ale jana jość. I, mahčyma, heta adna z pryčyn, čamu ŭ biełarusaŭ nie atrymlivajecca».
U adroźnieńnie ad litoŭcaŭ, čyja identyčnaść budujecca ŭ apazicyi da inšych (dla ich amal usie susiednija narody — vorahi), biełarusy imknucca z usimi žyć u zhodzie. U litoŭcaŭ zaŭsiody niejkaje abmiežavańnie, padzieł na svoj-čužy. A dla biełarusaŭ heta tak nie pracuje. Tamu, ličyć, Kamuntavičus, biełarusam składaniej siabie arhanizavać:
«Kali ty ŭ kanflikcie z usimi, to dobra zrazumieła, chto ty. A kali ty z usimi siabruješ, tabie vielmi składana skazać, chto ty taki. I susiedziam vielmi składana skazać, što ty za čałaviek. Biełarus i pa-rusku razmaŭlaje, i pa-polsku, i taho nie bje, i taho nie. Siadzić i jeść bulbu. A chto jon taki, nikomu nie zrazumieła.
Bo ŭsie susiedzi inšyja. Palaki impiercy, rasijcy impiercy. Litoŭcy na ŭsich złosnyja. Łatyšy taksama niešta sabie vybudoŭvajuć. A vy z usimi siabrujecie. I nikomu nie zrazumiełyja. Ale ŭ vas jość identyčnaść. Vy nacyja. Ale ŭ vas inšaja identyčnaść i jaje składana apisać. Było šmat sprobaŭ, pačynajučy Abdzirałovičam i zakančvajučy «Biełaruskaj nacyjanalnaj idejaj».
I ŭ svajoj knizie ja sprabavaŭ patłumačyć litoŭcam, jak zrazumieć biełarusa, kali jon taki składany. Jon — śpiełaja nacyja, ale zusim inšaja, čym my. Vielmi cikavaja, supiarečlivaja, raźvitaja. Biełaruskaja identyčnaść vielmi cikavaja. Vy možacie ŭ svajoj hałavie spałučyć rečy, jakija nie spałučajucca ŭ nijakaj inšaj identyčnaści ŭ Jeŭropie dakładna. Supraćlehłaści. Vy ź imi vielmi cikava hulajecie».
Na jakoj tradycyi budzie budavacca budučynia Biełarusi
Litoŭski historyk adznačaje, što ŭ biełaruskaj histaryjahrafii pobač z panujučaj ciapier aficyjnaj idejaj biełaruskaj dziaržaŭnaści isnuje ideja pabudovy identyčnaści na tradycyjach statutaŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. «Heta vielmi mocnaja ideja. U nas u Litvie daloka da takoj tradycyi. Ja dumaju, heta taja tradycyja, na jakuju budzie abapiracca budučynia Biełarusi, — na pravie i baraćbie za hramadzianskija svabody. I heta pačałosia ŭ XVI stahodździ».
Kamuntavičus źviartaje ŭvahu na adroźnieńnie ŭ pabudovie litoŭskaj i biełaruskaj histaryčnych tradycyj:
«U Litvie my budujem historyju na hierojach. A biełarusy bolš budujuć na hramadstvie, na ludziach, na hramadzianach. Usie ŭ vas uładary byli pryjezdžymi, pačynajučy Rahvałodam i zakančvajučy savietami. Z našaha punktu hledžańnia ŭ vas vielmi cikavaja historyja. U vas jość narod, nacyja, jakaja płoć i sutnaść vašaj supolnaści. A kiraŭniki prychodziać z-za miažy.
Tolki Łukašenka łamaje hetuju kancepcyju. Ale biełaruskaje hramadstva, jak ja adznačaŭ, nie padtrymlivaje jaho. Jon — niešta inšaje. Heta nie zvykła dla biełarusaŭ — mieć lidara. Heta, moža, pieršy raz, kali biełarusy sami lidara vybrali i nie na taho patrapili».
Historyk ličyć, što ŭ budučyni Biełaruś zmoža viarnucca da vytokaŭ hramadzianskaha kiravańnia, decentralizacyi, parłamientaryzmu i samakiravańnia:
«U vašym hramadstvie inšyja pryncypy. U vas tradycyi parłamienckaj krainy. U vas jość tradycyi šlachieckaj svabody, decentralizacyi. Vy — sami ŭ sabie dziaržava. U vas niama ijerarchii. I kali zjavicca mahčymaść, vy stvorycie dziaržavu, jakaja budzie vielmi cikavym prajektam. I jana daloka pojdzie ŭ raźvićci».
Čytajcie jašče:
Ruścis Kamuntavičus: Kali ja pryvožu litoŭskich studentaŭ u Biełaruś, u ich šok
«Litoŭcy ŭsich bjuć, a biełarusy siadziać cyvilizavana ŭ halštukach»
Leŭ Sapieha, 1588, zvarot da ŭsich sasłoŭjaŭ u pradmovie da statutu VKŁ.