Biełarusaŭ u Litvie stała bolš. Dziasiatki tysiač pierajechali siudy, ratujučysia ad represij prarasijskaj dyktatury Alaksandra Łukašenki. Fota: Ofis Śviatłany Cichanoŭskaj
Na minułym tydni litoŭskaje vydańnie LRT.lt na ruskaj movie nadrukavała artykuł «Strach pierad lićvinizmam. Jakaja Biełaruś patrebna Litvie: aŭtarytarnaja ci demakratyčnaja?». Pryvodzim asnoŭnyja jaho pałažeńni.
Raznastajnaść pohladaŭ
Aŭtar artykuła źviartaje ŭvahu na niadaŭniuju zajavu Departamienta mihracyi Litvy ab tym, što ideałohija lićvinizmu ŭ hety momant nie ŭjaŭlaje pahrozy suvierenitetu i terytaryjalnaj cełasnaści Litvy.
Adnak u viedamstvie ličać, što dziejnaść tak zvanych lićvinistaŭ moža pavysić uzrovień mižetničnaha napružańnia, a sprečki na hetuju temu ŭ publičnaj prastory mohuć nastroić łajalnych da Litvy biełarusaŭ suprać hetaj krainy.
Ale tak ličać nie ŭsie. Kiraŭnik Kamiteta nacyjanalnaj biaśpieki i abarony Łaŭrynas Kaščunas zajaviŭ, što Litva pavinna akreślić «čyrvonyja linii», i zaznačyŭ, što nie choča, kab u krainie źjavilisia supolnaści, u jakich raspaŭsiudžana ideja lićvinizmu, jakaja prysvojvaje sabie historyju Vialikaha Kniastva Litoŭskaha (VKŁ). Niahledziačy na heta, Kaščunas padkreśliŭ, što historyja VKŁ złučaje biełarusaŭ z Zachadam.
A libierał, člen Kamiteta nacyjanalnaj biaśpieki i abarony Litvy, Rajmundas Łapata prapanuje zmahacca z kožnym asobnym vypadkam prajavy lićvinizmu i kaža, što Hienieralnaja prakuratura mahła b inicyjavać kryminalny pieraśled biełarusaŭ, jakija prapahandujuć hetuju ideałohiju, jakaja «vykazvaje pretenzii na terytaryjalnuju cełasnaść Litvy».
U toj ža čas lidarka biełaruskaj apazicyi Śviatłana Cichanoŭskaja ŭ intervju vydańniu adznačyła, što dyskusii ab pahrozach lićvinizmu — praca biełaruskaj i rasijskaj prapahandy.
Što takoje lićvinizm
Na hetaje pytańnie litoŭskaje vydańnie paprasiła dać adkaz dvuch uradžencaŭ Biełarusi: historyka Alaksandra Frydmana, jaki doŭhi čas žyvie ŭ Hiermanii, i žurnalista Vadzima Vilejtu, jaki zvyš 20 hadoŭ žyvie ŭ Litvie, — i litoŭskaha historyka, prafiesara Vilenskaha ŭniviersiteta Alfredasa Bumbłaŭskasa.
Dla litoŭskaha čytača Frydman adznačaje, što centralnym u lićviniźmie jość imknieńnie padkreślić značeńnie biełarusaŭ u historyi VKŁ, jakoje ŭ svaju čarhu razhladajecca jak najvažniejšy etap biełaruskaj historyi.
Druhi aśpiekt — razhlad Vilni jak klučavoha horada ŭ kulturnaj historyi Biełarusi kanca XIX — pačatku XX stahodździa i šmat u čym jak biełaruskaha horada. Ale biez palityčnych i terytaryjalnych damahańniaŭ.
Usie troje ekśpiertaŭ kažuć ab tym, što jość krajniaja forma lićvinizmu. Mienavita jaje prychilniki śćviardžajuć, naprykład, što žamojty akupavali Vilniu, što biełarusaŭ bolš pravilna nazyvać lićvinami. I što ciapierašnija biełarusy mohuć pretendavać na ŭsiu spadčynu VKŁ, u tym liku na stalicu Vilniu.
Ź inšaha boku, jość umierany ci kanstruktyŭny lićvinizm. Da prychilnikaŭ takoha Bumbłaŭskas adnosić Alesia Biełaha, jaki pryznaje histaryčnyja miežy Litvy šyrejšymi, čym miežy 1920 hoda. Navat Nalibockuju pušču jon advodzić histaryčnaj Litvie.
«Kali heta — asnova ideałohii lićvinizmu, to tady z hetaj histaryčnaj Litvy pachodziać vielmi mnohija viadomyja biełaruskija tvorcy, naprykład, Bahdanovič, Ciotka (Ałaiza Paškievič). U takim vypadku heta toj lićvinizm, ź jakim nam, litoŭcam, treba budzie ličycca. Tamu što my zachočam, kab biełarusy pryznali, što ŭ hetym jość i litoŭski śled, a my, u svaju čarhu, pavinny budziem pryznać, što ŭ hetym jość biełaruski śled», — zaznačaje litoŭski historyk.
Litoŭskamu čytaču Vilejta tłumačyć, što histaryčnaja teoryja ŭmieranaha lićvinizmu doŭhija hady vykładałasia ŭ škołach i ŭniviersitetach Biełarusi. Zhodna ź joj, VKŁ ličycca litoŭska-biełaruskaj dziaržavaj, jakaja akcentuje histaryčnuju supolnaść litoŭcaŭ i biełarusaŭ, padkreślivaje mirny charaktar ich suisnavańnia ŭ składzie supolnaj krainy.
Daŭniaja historyja sprečak
U artykule adznačajecca, što, niahledziačy na ciapierašniuju aktyŭnaść, takoha kštałtu razmovy i dyskusii — nie navina. Pavodle słoŭ Frydmana, pik histaryčnych sprečak pamiž biełarusami i litoŭcami prypaŭ na kaniec 1980-ch — pačatak 1990-ch hadoŭ. Tady, jak uspaminaje ekśpiert, abiedźvie dziaržavy sprabavali pieramienšyć układ adna adnoj u supolnuju historyju.
Bumbłaŭskas ličyć, što i biełarusy, i ŭkraincy naroŭni ź litoŭcami zjaŭlajucca spadkajemcami VKŁ, i apaniruje litoŭskim krytykam biełaruskaha kampanienta ŭ historyi VKŁ, jakija časam vykazvajuć niezadavolenaść u tym liku i hierbam «Pahonia».
Prafiesar padkreślivaje, što bolšaść biełarusaŭ uśviedamlajuć važnaść historyi VKŁ u ich samaśviadomaści. U toj čas jak litoŭcy nie chočuć pryznavać roli biełarusaŭ u historyi VKŁ.
Dla taho, kab upeŭnicca ŭ roli biełarusaŭ, jon raić litoŭcam adkryć treci Statut i pasprabavać pračytać, što ŭ im napisana. «Nivodzin litoviec nie zrazumieje, a kožny druhi biełarus — zrazumieje», — kaža A. Bumbłaŭskas.
Čamu ŭ litoŭskim hramadstvie bajacca lićvinizmu
Na dumku Vilejty, strach lićvinizmu ŭ litoŭskim hramadstvie šmat u čym byŭ abumoŭleny dziejańniami režymu Łukašenki. Jon uzrastaŭ u tyja pieryjady, kali aficyjnyja ŭłady ŭ Biełarusi imknulisia naładzić adnosiny z Zachadam i ŭzmacniali histaryčnyja naratyvy, jakija akcentujuć supolnaść Biełarusi z zachodnimi susiedziami.
U hetyja pieryjady ŭ Biełarusi stavilisia pomniki «litoŭskim kniaziam» (Alhierdu ŭ Viciebsku ŭ 2014 hodzie, Hiedyminu ŭ Lidzie ŭ 2019 hodzie), pravodziłasia restaŭracyja staražytnych zamkaŭ (Lida, Halšany, Kreva).
Vilejta ŭzhadvaje epizod ź biełaruskim baletam «Vitaŭt» u 2017 hodzie. Tahačasny ministr kultury Litvy Lijana Ruokicie-Jonsan nazvała jaho zapłanavany pakaz u Vilni pravakacyjaj i demanstracyjaj miakkaj siły z boku Biełarusi. Niahledziačy na toje, što častka litoŭskich historykaŭ vyśmiejała niekampietentnaść ministra, inšaja častka vykazała zaniepakojenaść tym, što «ŭ apošnija hady ŭ našych susiedziaŭ namieciłasia tendencyja ŭsprymańnia vialikich kniazioŭ litoŭskich u jakaści hierojaŭ biełaruskaha naroda».
Žurnalist adznačaje, što takaja reakcyja Litvy na adnaŭleńnie spadčyny i rost uvahi da historyi VKŁ idzie ŭrazrez ź ciapierašniaj i minułaj litoŭskaj palitykaj u dačynieńni da biełaruskaj hramadzianskaj supolnaści.
Z adnaho boku, Litva padtrymała dziejnaść apalnaha Jeŭrapiejskaha humanitarnaha ŭniviersiteta, padtrymała biełarusaŭ u 2020-m. Z druhoha boku, pry lubych sprobach biełarusaŭ dakranucca da historyi VKŁ u litoŭskim hramadstvie i palityčnych kołach uźnikaje strach pierad lićvinizmam.
Akcyja ŭ padtrymku Biełarusi «Šlach svobody». 23 žniŭnia 2020 hoda. Fota: AP Photo / Mindaugas Kulbis
Vilejta zaznačaje, što «kali litoŭcy buduć reahavać na lubyja histaryčnyja niejkija stanoŭčyja pačućci biełarusaŭ u adnosinach da VKŁ niehatyŭna, to heta niepaźbiežna sapsuje adnosiny pamiž narodami».
Vilejta ŭpeŭnieny, što kali biełarusy zachavajucca jak nacyja, to buduć dalej šukać svaju ŭłasnuju histaryčnuju identyčnaść, svajo pachodžańnie. U suviazi z hetym lićvinizm jak pierakanańnie ŭ tym, što VKŁ było taksama i biełaruskaj dziaržavaj, budzie nabirać papularnaść. I hety praces musić vitacca ŭ Litvie.
Naturalna, nielha dapuskać papularyzacyi niejkich radykalnych nastrojaŭ, jakija sparadžajuć pretenzii na Vilniu ci mohuć pryvieści da patencyjnaha sutyknieńnia dvuch narodaŭ. Ale siońnia, pavodle słoŭ Vilejty, jon nie naziraje nijakich realnych pahroz.
Lićvinizm i nacyjanalizm
Vilejta ličyć, što litoŭcy pryzvyčailisia da naratyvu, jaki za 30 hadoŭ raspaŭsiudžvaŭ režym Łukašenki, ab tym, što historyja Biełarusi pačynajecca z balšavizmu. Inšaha jany nie viedajuć.
Ale «litoŭskamu hramadstvu treba zrazumieć, što kali jany chočuć, kab Biełaruś stała jeŭrapiejskim nadziejnym, stabilnym susiedam, jaki pryjazna nastrojeny ŭ adnosinach da Litvy, to adpaviednym čynam u Biełarusi pavinna być svaja jeŭrapiejskaja historyja, i hetaja jeŭrapiejskaja historyja źviazanaja ź litoŭcami ŭ składzie VKŁ i z palakami ŭ składzie Rečy Paspalitaj», — adznačaje Vilejta.
Z hetym mierkavańniem zhodny i prafiesar Bumbłaŭskas: «Lepš nie złavać, a paradavacca tamu, što biełarusam važnaja historyja Litvy i našy supolnyja kiraŭniki. <…> My pavinny budziem pryznać, što hety narod isnuje, jość našym, [možna skazać,] svajakom, samym blizkim narodam da nas».
Prafiesar pierakanany, što suviaź sučasnych biełarusaŭ z historyjaj VKŁ dazvolić jamu adyści ad savieckaj spadčyny. Ale ŭ toj ža čas i pryviadzie da rostu nacyjanalistyčnych idej, jakija ŭłaścivyja i litoŭcam.
«Dla mianie luby nacyjanalizm — heta bolš jeŭrapiejskaja reč, čym balšavicki savietyzm», — adznačaje prafiesar Bumbłaŭskas.
Aktualnaja situacyja
Na dumku Vilejty, ciapier režym Łukašenki poŭnaściu adchryściŭsia ad biełaruska-litoŭskaj historyi. Ciapierašni strach pierad lićvinizmam u Litvie sfarmavaŭsia ŭnutry krainy, a nie pryjšoŭ zvonku.
Asnoŭnaj pryčynaj strachaŭ pierad lićvinizmam ekśpierty nazyvajuć pavieličeńnie biełaruskaj prysutnaści ŭ Litvie. Siońnia ŭ krainie žyvie kala 60 tysiač biełarusaŭ, čaho niemahčyma nie zaŭvažyć.
Niahledziačy na toje, što niama nijakich abjektyŭnych paćviardžeńniaŭ rostu papularnaści idej lićvinizmu siarod biełarusaŭ u Litvie, ekśpierty dapuskajuć, što mahčymamu zvarotu da radykalnych idej biełarusaŭ sadziejničaje niekalki faktaraŭ. Pieršy — psichałahičnyja ciažkaści, vyklikanyja vymušanaj emihracyjaj. Druhi — adsutnaść u mnohich biełarusaŭ ujaŭleńnia ab svajoj identyčnaści.
Frydman źviartaje ŭvahu na toje, što dyskusii ab lićviniźmie ŭ Litvie ŭ asnoŭnym viaducca nie ŭ navukovaj, a ŭ palityčnaj prastory. U hetym pytańni i biełarusy, jakija zjaŭlajucca prychilnikami hetaha kirunku, i žychary Litvy, jakija bačać u im pahrozu, časta kirujucca nie faktami, a emocyjami.
Radykalizacyi dyjaspary, na dumku Frydmana, taksama sadziejničaje vyklučeńnie biełarusaŭ i Biełarusi z supolnaha histaryčnaha kantekstu.
«Dyskusii ab lićviniźmie viaducca hałoŭnym čynam u sacyjalnych sietkach, nakolki ja heta naziraju. Šmat u čym jany jakraz źviazanyja z zajavaj i dziejnaściu prezidenta Naŭsiedy, tamu što ŭ jaho jość voś hetaja sistematyčnaja pazicyja pa vyniasieńni Biełarusi za dužki», — adznačaje Frydman i pryvodzić prykłady.
Hod tamu prezident Naŭsieda raźmiaściŭ u sacyjalnych sietkach svajo fota kala pomnika Francysku Skaryny z podpisam ab tym, što Skaryna — važnaja asoba ŭ historyi Litvy i Čechii biez zhadki Biełarusi.
Inšy vypadak zdaryŭsia, kali ŭ svaim vystupie z nahody 160-hadovaha paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ lidar Litvy nie zhadaŭ biełarusaŭ.
Frydman uzhadvaje i niadaŭni vypadak, kali padčas samitu NATA ŭ Vilni Naŭsieda adkryta skazaŭ, što Biełaruś pieratvaryłasia ŭ hubierniu.
«Dla biełaruskaj supolnaści taki pohlad na Biełaruś, biełaruskaje i biełarusaŭ, kali faktyčna ich albo vynosiać za dužki, albo staviać na adzin bok šalaŭ z režymam Łukašenki, vyklučna niepryjemny», — adznačaje ekśpiert.
Niekatoryja litoŭskija ekśpierty źviazvajuć dyskusii ab lićviniźmie z budučymi prezidenckimi i parłamienckimi vybarami, jakija ŭźnikli ŭ hramadskaj prastory. Tak, na dumku asacyjavanaha analityka Centra daśledavańniaŭ Uschodniaj Jeŭropy Maksima Miłty, u pieradvybarnaj baraćbie niekatoryja palityki «buduć vykarystoŭvać kartu mihracyjnaha kryzisu, toj ci inšaj pahrozy, jakaja zychodzić ad adeptaŭ, marhinałaŭ i roznych prychilnikaŭ lićvinizmu».
Čytajcie jašče:
Dziaržbiaśpieka Litvy apublikavała svaju acenku lićvinizmu i ryzyki, ź im źviazanaj
Čamu litoŭcy bajacca litvinizmu
U Litvie pražyvaje ŭžo da 60 tysiač biełarusaŭ. Ale va ŭładaŭ krainy jość zaściaroha
Łukašenka: Vialikaje Kniastva Litoŭskaje było biełaruskaj dziaržavaj biassprečna
Aleś Kraŭcevič: Lićvinstva — vydumka vorahaŭ, jakuju padtrymali durni
