Premija imia Ježy Hiedrojcia isnuje z 2011 hoda. U toj čas jaje zasnavalnikami vystupili Pasolstva Respubliki Polšča ŭ Respublicy Biełaruś, Polski Instytut u Minsku, Biełaruski PEN-centr i Sajuz biełaruskich piśmieńnikaŭ. Jana prysudžajecca za najlepšuju knihu prozy, jakaja vydadziena (u papiarovym abo elektronnym varyjantach) u papiarednim hodzie (adnosna času prysudžeńnia premii), na biełaruskaj movie ŭ žanrach «mastackaja proza» i «eseistyka».
Užo treci hod uručeńnie premii adbyvajecca pa-za miežami Biełarusi. U papiarednija dva hady cyrymonija prachodziła ŭ Varšavie. U hetym hodzie pa prapanovie biełarusaŭ Hdańsku, a kankretna Biełaruskaha kulturnaha tavarystva «Chatka», jana prajšła ŭ druhim pa kolkaści horadzie Polščy ŭ adnym ź jaho samych znakavych miescaŭ — Dvary Artusa (Dwór Artusa), jaki na praciahu stahodździaŭ svajho isnavańnia byŭ i zastajecca epicentram kulturnaha i śvieckaha žyćcia.
Vystupaje staršynia Biełarukaha kulturnaha tavarystva ŭ Hdańsku «Chatka» prafiesar Alena Hłahoŭskaja. Skryn videa PENBelarus / YouTube
Jak zaŭvažyła na pres-kanfierencyi napiaredadni ŭručeńnia premii Taćciana Niadbaj, jakaja z 2021 hoda źjaŭlajecca prezidentam Biełaruskaha PENa, u suviazi z tym, što cyrymoniju niemahčyma pravieści ŭ Biełarusi, arhanizatary vyrašyli nie trymacca za Varšavu, a pryjazdžać tudy, dzie jość biełarusy, tym bolš, kali jany sami zacikaŭleny. Niadbaj adznačyła, što ŭ paraŭnańni ź Minskam, u Polščy realizavać zadumanaje atrymlivajecca tolki dziakujučy partnioram. U hetym hodzie ich jak nikoli było šmat.
Niadbaj źviarnuła ŭvahu, što arhanizataram daviałosia ŭnieści źmieny ŭ nazvu premii na polskaj movie. A mienavita dadać słova «biełaruskaja», bo ŭ krainie isnuje niekalki premij imia Ježy Hiedrojcia. U biełaruskich tekstach premija maje raniejšuju nazvu.
Pa słovach pradstaŭnika Mižnarodnaha sajuza biełaruskich piśmieńnikaŭ i adnaho ź siabraŭ žury Cichana Čarniakieviča, u hetym hodzie była adna z najbolš składanych situacyj. Asnoŭnaja pryčyna — nievialikaja kolkaść knih.
«Nastolki mała knih było, što heta było vidavočna ŭsim siabram žury. Heta aznačaje, što my trapili ŭ jaminu, jakaja ŭtvaryłasia paśla začystki biełaruskaha vydavieckaha pola. Było sabrana ŭsio. I heta ŭsiaho paŭtara dziasiatka knih.
Niekali my pracavali, kali było i 40 i 50 i 60 knih. Tamu zadača nie stajała, składana ci nie składana vybrać šort-list. My hladzieli na śpis i bačyli, što narabiłasia ŭ toj hod, jaki my analizujem jak ekśpierty-litaraturaznaŭcy, krytyki i aŭtary. Na samoj spravie heta byŭ dosyć trahičny hod».
Jak viadoma, u 2022 hodzie adbyŭsia nastup uładaŭ na niedziaržaŭny vydaviecki siektar krainy. «Heta byŭ składany momant dla ŭsioj biełaruskaj litaratury. Kali nie zastałosia vydaviectvaŭ, to dzie ŭ pryncypie vydać knižku? I ci jość žadańnie pisać knihu, kali niama dzie jaje vydać?» — prakamientavaŭ Čarniakievič i zaŭvažyŭ, što niekatoryja aŭtary pa peŭnych pryčynach, u tym liku ź mierkavańniaŭ biaśpieki, nie ŭdzielničajuć u konkursie na premiju.
Havoračy pra papiarednija vyniki 2023 hoda, pradstaŭnik žury padzialiŭsia nazirańniem, što situacyja vyhladaje značna lepš: «Ja ŭžo baču, što paviesialeła sprava z knihavydańniem. Pajšli knižki jak u Biełarusi tak i za miažoju. Tamu ŭ nastupnym hodzie budzie viesialej».
Taćciana Niadbaj dadała, što niahledziačy na toje, što knih było nie vielmi šmat, nie stajała pytańnie, arhanizoŭvać ci nie arhanizoŭvać premiju. «My ličym, što kolkaść knih adlustroŭvaje situacyju na poli biełaruskaj litaratury i kultury. Ź inšaha boku, u hetych umovach tyja, chto vydaje knihi, mohuć być jašče bolš acenienyja i praanalizavanyja. U vyniku vyłučany najlepšyja».
U Hdańsku byŭ arhanizavany ceły Dzień biełaruskaj litaratury. Akramia ŭručeńnia premii, adbyłasia prezientacyja knihi «Aleś Bialacki» i sustreča z žurnalistkaj, piśmieńnicaj, aŭtarkaj knihi «Pa što idzieš, voŭča?» Śviatłanaj Kurs. Padčas usich mierapryjemstvaŭ možna było nabyć biełaruskija knihi.
Z novaŭviadzieńniaŭ hetaha hoda — padrychtoŭka anatacyj na knihi z doŭhaha śpisu, recenzij i anatacyj na knihi z karotkaha śpisu. Pad čas cyrymonii kožnaja kniha pradstaŭlałasia z anatacyjaj. Akramia hetaha demanstravaŭsia korotki videarolik, stvorany štučnym intelektam pa matyvach knihi.
Kadr z rolika, stvoranaha štučnym intelektam na knihu Hanny Kandraciuk «U pryścienku staroha lesu». Skryn videa PENBelarus / YouTube
Pa słovach upaŭnavažanaha ministra zamiežnych spraŭ Polščy pa supracoŭnictvie z demakratyčnymi siłami Biełarusi, byłoha pasła Respubliki Polšča ŭ Respublicy Biełaruś (2018-2023) Artura Michalskaha, uručeńnie premii pa-za miežami Biełarusi aznačaje, što biełaruskaja litaratura, jak i kultura, i niezaležnaja palityčnaja dumka, raźvivajecca ŭ emihracyi. «Usie dasiahnieńni ŭ hetaj halinie ŭzbahačajuć biełaruskuju nacyjanalnuju spadčynu i majuć vialikaje značeńnie. Jany farmirujuć novaje pakaleńnie biełarusaŭ, jakija hučna zajavili pra svaju hodnaść u 2020-m hodzie, jakija stali sumleńniem narodu».
Źviartajučysia da biełaruskich tvorcaŭ u emihracyi Michalski skazaŭ: «Jany tam maŭčać, bo nie mohuć inakš. Ale vy možacie hučna vykazacca. Vaša tvorčaść važnaja». Pramoŭca adznačyŭ, što pamiataje, jakim važnym dla palakaŭ u časy kamunizmu ŭ Polščy było toje, što havorać palaki ŭ emihracyi, jakija žyli ŭ svabodnym śviecie, što piša paryžskaja «Kultura» Ježy Hiedrojcia.
«My čytali padpolnyja vydańni, knihi, vydadzienyja za miažoju i patajemna pryviezienyja ŭ Polšču. Słuchali radyjo «Svabodnaja Jeŭropa», choć režym sprabavaŭ jaho zahłušvać. Toj hołas častki našaha naroda, što žyła ŭ emihracyi, byŭ dla nas važnym. Jany zastavalisia častkaj polskaj supolnaści, niahledziačy na »žaleznuju zasłonu«. Ja hladžu na historyju Polščy i baču, što rola emihracyi była nadzvyčaj vialikaj. Vieru, što tak budzie i z vami».
Pieramožcy Premii imia Ježy Hiedrojcia 2023. Skryn videa PENBelarus / YouTube
Jak užo paviedamlałasia, u hetym hodzie treciuju premiju žury prysudziła Siarhieju Leskieciu za knihu «Šept». Mižnarodny sajuz biełaruskich piśmieńnikaŭ prafinansuje vydańnie nastupnaj knihi aŭtara.
Jak adznačyŭ na cyrymonii ŭručeńnia člen žury, litaraturaznaŭca, doktar fiłałahičnych navuk, prafiesar Siarhiej Kavaloŭ, hetuju knihu treba pračytać całkam. Jana ŭ pieršuju čarhu važnaja svaim źmiestam. Tut vidavočna važnaść prajekta.
«Jość knihi, na pieršym płanie ŭ jakich staić aŭtar. A jość tyja, dzie na pieršym płanie — hieroi. I ŭ hetaj knizie jany na pieršym płanie, bo tak chacieŭ aŭtar. Jość knihi, jakich premija Hiedrojcia robić viadomymi. A jość knihi, jakija nabyli rezanans da hetaha. I navat trapili ŭ inšyja śfiery mastactva. I hetaja kniha ŭžo rezanansnaja. Z hierojami, hierainiami hetaj knihi mnohija z nas sustrakalisia ŭ dziacinstvie. Mnohich z nas jany vyratavali».
Uładalnik druhoj premii Ściapan Sturejka, aŭtar knihi «Pasažyry karabla Tesieja», dziakujučy Mižnarodnamu sajuzu biełaruskich piśmieńnikaŭ atrymaŭ mahčymaść adbyć miesiačnuju tvorčuju stypiendyju ŭ Bałtyjskim domie tvorčaści na vyśpie Hotłand (Šviecyja).
Pradstaŭlajučy knihu, člen žury, litaraturaznaŭca i daśledčyca biełaruskaj litaratury Katažyna Drozd-Urbańskaja zaŭvažyła, što hetaja kniha zachaplaje ź pieršaj staronki. U joj my znajomimsia ź niezvyčajnymi hierojami i niezvyčajnymi situacyjami. Hieroi adkryvajuć tajamnicy navakolnaj rečaisnaści, a taksama samich siabie. «Hetaja kniha spałučaje rečaisnaść i toje, što ŭ našym śviecie zjaŭlajecca ŭniviersalnym, — kaštoŭnaści i nacyjanalnuju spadčynu».
Łaŭreatam pieršaj premii za «dobra ŭdakumientavany cud šmathałośsia biełaruskaha pamiežža» stała Hanna Kandraciuk z knihaj «U pryścienku staroha lesu. Historyi ludziej ź Biełaviežskaj puščy» (Prahramnaja rada tydniovika «Niva», 2022). Jana atrymała hrašovuju ŭznaharodu, jakuju tradycyjna pradstaŭlaje polski bok.
Piśmieńnica Śviatłana Kurs, pradstaŭlajučy knihu, adznačyła, što jana jaje ŭzrušyła svaim mahutnym materyjałam i jana zajzdrościć kožnamu, chto budzie jaje čytać.
«Ja znajšła tam vielmi prostuju definicyju kachańnia, jakuju vykazvaje 80-hadovy mužčyna. Jon havoryć: «Raniej salidnyja chłopcy nie biehali za dzieŭkami. Jany cikavilisia, jakija ŭ ich pasahi. Ale, kali hlanieš katoraj u vočy, to niama rady dać spać i ty idzieš da baćki i prosiš, kab ažaniŭ mienavita ź joj».
I tam mnoha takich hłybokich definicyj. Tam mnoha lubovi, jakaja bje ad nieba da ziamli. I jašče heta knižka była dla mianie vielmi važnaja, bo napisanaja pra prakavietny les, prakavietnych ludziej. I jana abjadnoŭvaje biełarusaŭ i palakaŭ, abjadnoŭvaje naš prakavietny les, niahladziačy na toj mur, što paŭstaŭ try pakaleńni nazad. A dva hady nazad staŭ raści i raści».
Łaŭreatka, jakaja sama pachodzić z Padlašša, adznačyła, što svaju ŭznaharodu razhladaje jak uznaharodu Biełaviežskaj puščy i hierojaŭ knihi, jakija žyvuć pa abodva baki miažy ŭ pryścienku staroha lesu, majuć svaju pamiać i svoj śled.
Adznačym, što Hanna Kandraciuk u hetym hodzie stała łaŭreatkaj premii imia Alesia Adamoviča za litaraturny repartaž, jakoha, pa słovach Taćciany Niadbaj, tak mała ŭ biełarusaŭ i tak mnoha ŭ palakaŭ.
Čytajcie jašče:
Hiedrojcia ŭpieršyniu zdabyła biełaruska Padlašša
Śviatłana Kurs: Pakul leŭ ci koń žyvyja, ich buduć łupić z usich bakoŭ
