Sioleta na biełaruskuju movu byli pierakładzieny niekatoryja vajskovyja statuty. Pra jakaść pierakładaŭ jašče i siońnia praciahvajuć spračacca. Niekatoryja apielujuć da taho, što biełaruskamoŭnaja vajennaja terminałohija nie raspracavanaja. Ale, jak vyśvietliłasia, jašče ŭ minułym stahodździ pa-biełarusku vydavałasia vajennaja litaratura raznastajnaj tematyki. Čaściej za ŭsio heta byli pierakłady rasijskich knih, chacia časam rychtavalisia i aryhinalnyja teksty. Pra vajennuju litaraturu na biełaruskaj movie raskazvaje zahadčyk adździeła redkich knih Rasijskaj nacyjanalnaj biblijateki Mikoła Nikałajeŭ.
— U BSSR zmahli stvaryć sistemu vydańnia vajennaj knihi praktyčna pa ŭsich masavych vajennych śpiecyjalnaściach na biełaruskaj movie, — kaža sp. Nikałajeŭ. — Praca pa pierakładzie inšamoŭnych knih na biełaruskuju dazvoliła vypracavać prafiesijnuju leksiku, adpracavać terminałohiju. Paśla pačatku represij suprać vajennych u SSSR praces stvareńnia biełaruskaj vajennaj knihi istotna zamarudziŭsia.
«NN»: Jakaja ž litaratura vydavałasia dla vajskoŭcaŭ?
MN: Biełarusami była ŭkamplektavana 2-ja Biełaruskaja strałkovaja dyvizija, jakaja ŭvachodziła ŭ 16-y Biełaruski strałkovy korpus. Dla padrychtoŭki bajcoŭ palitadździeł dyvizii vydaŭ «Pamiatku čyrvonaarmiejcu terytoryjalnaj čaści». Jaje skłali «Čyrvonaja prysiaha», nakaz čyrvonaarmiejcu-pieramieńniku, teksty «Čamu Savieckaja ŭłada ŭtvaryła terytaryjalnyja častki» i «Vyniatki z dekretaŭ CVK i SNK SSSR ab arhanizacyi terytaryjalnych čaściej ad 8 žniŭnia 1923 h.». Apisana historyja 2-j Biełaruskaj strałkovaj dyvizii. Na zakančeńni «Pamiatki…» nadrukavany teksty piesień «Internacyjanał», «Ad vieku my spali», «Nu, tavaryšy, u pachod!», «Uźnimisia ściah čyrvony!» i kalandar.
Vopyt Pieršaj suśvietnaj vajny, u jakoj sotni tysiač ludziej zahinuli ad atrutnych rečyvaŭ, prymušaŭ vajskoŭcaŭ surjozna stavicca da hetaj pahrozy. Tamu siarod biełaruskich vajennych knih — vydańni pa vajenna-chimičnaj spravie. Kniha V. Vieryčava «Chemičny napad i abarona», masavym tyražom byŭ vydadzieny dapamožnik Ciuciunava-Orskaha «Suproćhazy i dapamožnyja srodki suproćchemičnaj abarony», «Dehazacyja i jak jaje rabić» V Fiodarava.
«NN»: A chto zajmaŭsia tady pierakładami?
MN: Vajskovaja kamisija pry Inbiełkulcie. Pakolki biełaruskaja vajskovaja terminałohija tolki pačynała raspracoŭvacca, u roznych vydańniach sustrakajucca roznačytańni nazvaŭ i terminaŭ. Naprykład, «Asovijachem» i «TSAavijachim», «kulamiotnik» i «kulamiotčyk», «bambavalnik» i «bambardziroŭščyk».
«NN»: Vydavali takuju litaraturu tolki vajskovyja arhanizacyi?
MN: Knihi vajskovaj tematyki vydavali niekalki arhanizacyj. U 1920-ch hetym zajmałasia Abjadnanaja biełaruskaja vajskovaja škoła i palityčnaja ŭprava Biełaruskaj vajskovaj akruhi. U pačatku 1930-ch vajskovaja litaratura vypuskałasia Dziaržaŭnym vajennym vydaviectvam BSSR, Dziaržaŭnym vydaviectvam Biełarusi (DVB), u jakim byŭ stvorany Siektar vajennaj litaratury.
U lutym 1933 hoda źjaviŭsia «Karotki tematyčny knihaśpis vajenna-abaronnaj litaratury: «Čyrvonaja armija i abarona SSSR», u jakim było zanatavana 320 (!) minskich vydańniaŭ na biełaruskaj movie, 12 na habrejskaj, try na polskaj i adno na litoŭskaj.
Atrymlivajecca, što pierad Druhoj suśvietnaj vajnoj była stvorana vialikaja i raznastajnaja vajennaja litaratura na biełaruskaj movie, jakaja achoplivała vielmi roznyja baki tahačasnaj vajskovaj spravy.
«NN»: Vajennaja litaratura składałasia ŭ bolšaści z pamiatak i pastanoŭ?
MN: Zusim nie. Najbolš važnymi dakumientami, jakija rehłamientavali vajennuju słužbu čyrvonaarmiejcaŭ i terytaryjalnikaŭ, byli aficyjnyja vydańni statutaŭ i nastaŭleńniaŭ. Da pačatku 1930-ch hadoŭ Biełaruś užo mieła hetyja asnoŭnyja dakumienty nadrukavanymi na rodnaj movie. Heta «Bajavy statut piachoty RSČA», «Bajavy statut artyleryi», «Palavy statut», «Statut karavulnaj słužby», «Nastaŭleńnie pa strałkovaj spravie», «Nastaŭleńnie artyleryi», «Nastaŭleńnie pa vajskovaj inžyniernaj spravie dla piachoty», «Nastaŭleńnie RSČA pa taktyčnych vučeńniach i manieŭrach», «Nastaŭleńnie pa vajskovym maskavańni», «Nastaŭleńnie dla sanitaraŭ pa padačy pieršaj dapamohi i pa pieranoscy i pieravozcy paciarpiełych u bai», «Kiraŭnictva pa navučańni vojska karystańniu supraćhazami»...
Była navat litaratura pra vajenna-marski fłot — «Pad čyrvonym vympiełam» V. Pamorcava, praca, schavanaha za inicyjałami A.T., «Padvodnyja łodki i baraćba ź imi», «Jak pracujuć vadałazy» V. Sialitrańnikava, «Novyja zadačy šefstva nad flotam» Haljanava i Janava.
«NN»: Chiba BSSR mieła svoj fłot?
MN: Fłot nie, ale dačynieńnie da karabloŭ mieła. Najbolš uvahi ŭ respublicy pryciahvaŭ asobny karabiel — adzin z samych vialikich linkoraŭ rasijskaha fłotu. U 1918 hodzie linkor «Sievastopal» pierajšoŭ z Hielsinhforsa ŭ Kranštat, praz hod jon udzielničaŭ u abaronie Pietrahrada ad vojskaŭ hienierała Judzieniča. U sakaviku 1921 paŭtary tysiačy marakoŭ z «Sievastopala» razam z ekipažam adnatypnaha linkora «Pietrapaŭłaŭsk» ŭznačalili paŭstańnie ŭ Kranštacie. Paśla zadušeńnia paŭstańnia na «Sievastopal» ź Pietrahrada prysłali novy ekipaž. A linkor pieranazvali ŭ «Paryžskuju kamunu». U listapadzie 1924 hoda jaho pastavili kala Bałtyjskaha zavoda dla kapitalnaha ramontu i tady ž abaviazali kamsamoł Biełarusi ŭziać nad im «šefstva» — častku vydatkaŭ na ŭtrymańnie.
U 1927 ab linkory vydaviectva «Čyrvonaja źmiena» vypuściła knihu «Paryskaja komuna»: liniejny karabiel Bałtyckaha flotu, padšefny komsamołu Biełarusi». U joj raspaviadajecca ab bajavoj padrychtoŭcy i adpačynku marakoŭ-bałtyjcaŭ. U kancy knihi prykładzieny davoli vialiki biełaruskamoŭny tłumačalny słoŭnik marskich terminaŭ, jaki ŭvabraŭ i vyrazy «marskoha» žarhonu.
«NN»: Jakoj jašče tematycy pryśviačalisia vajennyja knihi?
MN: «Pahroza vajny suśvietnaj buržuazii suprać Savieckaha Sajuzu patrabuje ŭzmacnieńnia bajavoj padrychtoŭki Čyrvonaj armii. Adnej z hałoŭnych zadač hetaj padrychtoŭki źjaŭlajecca šyrokaje znajomstva našaj armii z technikaj i sa sposabami baraćby ź joju», — z takoj anatacyi pačynałasia kniha P. Maksimienki «Baraćba z avijacyjaj». Zadača knihi — dapamahčy bajcu i małodšamu kamandziru razabracca ŭ pytańniach mocnych i słabych bakoŭ pavietranaha praciŭnika i pravilnaj baraćby z hetym praciŭnikam. Vajenna-avijacyjnuju temu raskryvali i inšyja vydańni: «Jak pabudavan samalot i jak jon lataje» A. Žabrava, «Avijacyja i piachota» M. Śmirnova, «Naš pavietrany flot» V. Chrypina.
U 1933 hodzie ŭ Dziaržaŭnym vajennym vydaviectvie BSSR vyjšła kniha A. Lińnika «Achova žyvioły ad chimičnych srodkaŭ pavietranaha napadu». Kniha «Kulaj pa samalocie» V. Alaksiejeva i I. Chorykava — jana vučyła bajca nie bajacca pavietranaha napadu i raskazvała ab mahčymym supracivie (jašče realnym pry tym uzroŭni raźvićcia avijacyi).
Vydavalisia knihi pa vajenna-inžyniernaj spravie i suviazi ŭ vojskach, pa vajenna-sanitarnaj spravie, dapamožniki dla palitraboty ŭ RSČA.
«NN»: A knihi pra bolš zvykłyja dla biełarusaŭ rody vojsk?
MN: Dastatkova byli zabiaśpiečany śpiecyjalnaj litaraturaj bajcy, jakija absłuhoŭvali dva hałoŭnyja na toj čas typy kulamiotaŭ. Isnavała «Pamiatka navodčyku pa dohladzie i źbieražeńni ručnoha kulamiota Dziehciarova» i «Pamiatka navodčyku pa dohladzie i zachavańni kulamiota «Maksima» A. Palakova, «Kulamiot-mašyna. (Hutarki ab kulamiocie «Maksima»)» I. Chorykava i V. Alaksiejeva, «Pamiatka i praktyčnyja parady kulamiotniku-maksimistu» Inciapina.
Knihi dla artylerystaŭ (albo, jak pisali ŭ 1930-ch, «artylerystych»). «Pamiatka čyrvonaarmiejcu ab artyleryi» i «Pamiatku vyviedniku-artylerystu» A. Razynko, «Dziejstvy asobnaj pałkavoj harmaty» S. Hiejnrycha, «Bajavaja rabota harmaty i adździaleńnia» Siamionava, «Artyleryjskija prybory i karystańnie imi» S. Hiejnrycha.
Miechanizacyja i mataryzacyja vojsk była adlustravana pierš za ŭsio i hałoŭnym čynam knihami, što pryśviečany tankam i baraćbie ź imi. Teoryja pytańnia vykładziena ŭ knižcy K. Kalinoŭskaha «Prablema mataryzacyi i miechanizacyi sučasnych armij». Praktyčnyja funkcyi vykonvali «Pabudova i ŭžyvańnie tankietki» Hierasimava i «Instrukcyja pa navučańniu važdzieńniu małaha tanku».
«NN»: Składanaj častkaj vajskovaha majsterstva źjaŭlajecca taktyka. Knihi pa hetaj vajskovaj dyscyplinie pa-biełarusku byli?
MN: Biełaruskaja litaratura pa hetym pradmiecie źjaviłasia ŭ druhoj pałovie 1920-ch hadoŭ. Siarod knih pa taktycy — «Technika pieršaj vyviedki adździaleńniem, uzvodam i rotaj» V. Arceza, «Navučańnie bajca i adździaleńnia ŭ poli» S. Hurava, «Boj strałkovaha adździaleńnia ŭ prykładach» P. Maksimienki, «Karavulnaja słužba» M. Marčanki, «Farsavańnie rek» I. Tkačova.
U kursie taktyki važnuju rolu adyhryvaje vajennaja tapahrafija. U hetaj tematyčnaj hrupie źjaviŭsia padručnik «Vajskovaja topohrafija» A. Kazačkova. Pra hruntoŭnaść padychodu da vydańnia hetaj pierakładnoj knihi śviedčyć toj fakt, što zrobleny pierakład nie tolki tekstu, ale i nadpisaŭ na ilustracyjach — kartach i płanach. U 1931 vyjšaŭ padručnik V. Śviancickaha «Vajskovaja tapahrafija. Padručnik pa vyšejšaj dapryzyŭnaj padrychtoŭcy dla ŭsich uchiłaŭ», a ŭ 1932 — dapamožnik F. Karžanieviča «Jak karystacca kartami i płanami».
