U hienomie biełarusaŭ — prykładna 2% azijackaha składnika 11

Adkul my i chto takija? Hetaje pytańnie, jakoje zdaŭna cikavić kožny narod na Ziamli, biełarusam cikavaje ŭdvaja. Bo našy susiedzi z uschodu i zachadu nikoli nie ličyli nas samastojnym etnasam, a tolki častkaj svajho — vialikaruskaha i polskaha, a susiedzi z poŭnačy da hetaha času pierakananyja, što biełarusy — heta takija «niapravilnyja» litoŭcy, jakija niekali daŭno abiełarusilisia. Ale troch praŭdaŭ nie byvaje. Tamu imknieńnie daviedacca jaje, adzinuju, całkam zrazumiełaje. Jaje šukali i praciahvajuć šukać historyki, antrapołahi, etnohrafy, linhvisty i navat hieołahi, jakija ŭsie razam atrymali ŭsio ž niekatoryja cikavyja dadzienyja. I tolki adna navuka — hienietyka, zdolnaja vykłaści na stoł samyja bujnyja kozyry, dahetul maŭčała. I voś pieršaja častka maštabnaha daśledavańnia hienomu biełarusaŭ, jakoje viadziecca z 2005 hoda pa dziaržaŭnaj prahramie, siońnia zavieršanaja. Pra atrymanyja vyniki raskazvaje zahadčyk łabaratoryi niechramasomnaj spadčynnaści Instytuta hienietyki i cytałohii NAN Biełarusi, člen-karespandent, doktar bijałahičnych navuk Aleh Davydzienka.

— Aleh Hieorhijevič, jašče sa škoły my niasiem pierakanańnie ŭ tym, što słavianskija plamiony na hetuju ziamlu pryjšli niedzie ŭ VI–VII stahodździach, paciaśnili miascovych žycharoŭ i astalavalisia. Pytańnie było tolki ŭ tym, adkul jany źjavilisia. Kali vy hetuju viersiju asprečvajecie, to sfarmulujcie spačatku hałoŭnuju vysnova, a detali ŭžo potym.

— Dla pačatku ja ŭsio ž skažu, što naša praca pa etnahienomicy vyklikanaja nie žadańniem biełarusaŭ dakazać svaju samadastatkovaść, a abaviazkam pierad navukaj. Na kantyniencie takija daśledavańni ŭžo praviedzienyja, i tolki Biełaruś da apošniaha času zastavałasia na hienietyčnaj karcie Jeŭropy biełaj plamaj.

A ciapier asnoŭnaja vysnova. Tak,

našy prodki pryjšli siudy, ale zusim nie ŭ VI–VII stahodździach, jak da hetaha času śćviardžali aŭtary karciny słavianskaj kałanizacyi, a značna raniej, prykładna 6–8 tysiač hadoŭ tamu.

Prasoŭvalisia pieršyja pasialency ŭśled za lednikom, jaki adychodziŭ na poŭnač, pa pustych ziemlach. Viadoma, hetyja ludzi nie byli biełarusami i navat nie byli słavianami abo prasłavianami, a byli ahulnymi prodkami ŭsim narodam, jakija žyvuć ciapier tut. Značna paźniej na hetaj ziamli jany sfarmavali roznyja etnasy.

— I ŭsio heta možna śćviardžać na padstavie analizu hienomu?

— My suadnieśli svaje dadzienyja z vynikami, atrymanymi antrapołahami, historykami i mnohimi inšymi śpiecyjalistami. Ale hienom dziakujučy polimarfizmu DNK, to bok varyjacyjam spadčynnaha koda, jakija źjaŭlajucca niezvarotnymi dziakujučy bahaćciu malekularnych markieraŭ i pastajanstvu chutkaści mutacyjnaj pracesu, sapraŭdy vielmi infarmatyŭny. Heta dazvalaje zdabyvać novyja fakty dla rekanstrukcyi navat dahistaryčnych padziej, vyznačać, kali papulacyi čałavieka padzialalisia na asobnyja haliny. Matematyčny analiz nazapašanaj źmienlivaści asobnych učastkaŭ DNK śviedčyć, što prodki biełarusaŭ, jak i prodki narodaŭ susiednich krain, pačali ekspansiju na jeŭrapiejskaj terytoryi kala 10 tysiač hadoŭ tamu i, takim čynam, nabyli ŭłaścivyja tolki im asablivaści mienavita na hetaj ziamli. Składzienyja nami karty raźmierkavańnia častot tak zvanych hapłahrup Y-chramasomy i mitachandryjalnaj DNK arhanična ŭpisalisia ŭ ahulnuju karcinu rehijona i sastykavalisia z dadzienymi ŭ susiednich krainach. Kali b našy prodki pryjšli na hetuju ziamlu paźniej, čym pieršyja pasialency, to na karcie jany vybivalisia b z ahulnaha kantekstu.

— Ja tak razumieju, što dla padmacavańnia svaich tezisaŭ navukoŭcu praściej apieravać zvykłymi terminami. Ale hienietyka zanadta składany pradmiet, tamu pasprabujcie sfarmulavać arhumienty papularna.

— Niekatoryja terminy vy mnie ŭsio ž prabačcie, bieź ich nijak nielha, kali patrabujucca padrabiaznaści. Takim čynam, jak ja ŭžo skazaŭ, my vykarystoŭvali takija frahmienty hienomu čałavieka, jak mitachandryjalnaja DNK i Y-chramasoma. Ciapierašnim časam jany ličacca ŭnikalnymi pryładami ŭ rekanstrukcyi historyi papulacyj čałavieka. MtDNK charaktaryzuje najaŭnaść učastka, jaki chutka evalucyjanuje, atrymańnie ŭ spadčynu pa matčynaj linii, adsutnaść rekambinacyi. Mały efiektyŭny papulacyjny pamier hetaha siehmienta pavialičvaje jaho adčuvalnaść da patoku hienaŭ i, takim čynam, viadzie da ŭzmacnieńnia adroźnieńniaŭ pamiž typami mtDNK u roznych papulacyjach. Y-chramasoma, u svaju čarhu, uspadkoŭvajecca pa baćkaŭskaj linii, vałodaje vialikim nierekambinavalnym frahmientam, u jakim identyfikavanaja vielizarnaja kolkaść palimorfnych sajtaŭ. Analiz hetych sajtaŭ jakraz i dazvalaje pryblizna raźličvać čas ekspansii. Źmieny ŭ hetych učastkach hienomu čałavieka niejtralnyja što da žyćciazdolnaści arhanizmaŭ, i, takim čynam, faktary navakolnaha asiarodździa nie mohuć vyklikać źmianieńniaŭ u raspaŭsiudžańni tych ci inšych ź ich u papulacyi. Raznastajnaść hapłahrup mtDNK i Y-chramasomy i charakternyja dla kožnaha etnasu častoty raźmierkavańnia, naziranyja ŭ sučasnych papulacyjach, sfarmavalisia za košt paśladoŭnaha ŭźniknieńnia spantannych mutacyj. Nazapašvańnie mutacyj adbyvałasia doŭhi čas u pracesie raśsialeńnia, a taksama ŭ vyniku ŭtvareńnia kožnaj papulacyi nievialikaj kolkaściu ludziej i nastupnymi mihracyjami.

— Nu i chto my takija, urešcie?

— Indajeŭrapiejcy, słavianie, vielmi blizkija pavodle hienatypu da rasijcaŭ i ŭkraincaŭ.

Atrymanyja da ciapierašniaha momantu dadzienyja nie dazvalajuć vyvieści pachodžańnie biełarusaŭ niepasredna ni ad inšych słavianskich narodaŭ, ni ad bałtaŭ.

Bolš za toje, mahčyma, prodki biełarusaŭ zrabili ŭniosak u stanaŭleńnie inšych słavianskich narodaŭ — vialikaruskaha, raśsialajučysia ŭ paŭnočna-ŭschodnim kirunku, i bałkanskich słavian, raśsialajučysia ŭ paŭdniova-zachodnim kirunku, pra što śviedčyć nie tolki hienietyčnaje padabienstva pa mtDNK, ale i histaryčnyja krynicy. Analiz hienatypu vyjaviŭ niekatoryja tolki nam ułaścivyja hienietyčnyja asablivaści.

— A «pamiarkoŭnaść» nijak nie adbiłasia ŭ hienomie?

— Nie, talerantnaść — heta sacyjalnaja ŭłaścivaść, a nie hienietyčnaja, i jana ŭłaścivaja ŭsim narodam, vychavanym na ziemlarobčaj kultury. A što datyčyć hienietyčnych asablivaściaŭ roznych słavianskich narodaŭ, to jany bačnyja tolki śpiecyjalistam, bo havorka idzie pra vahańni častaty rehistracyi roznych hapłahrup u miežach niekalkich adsotkaŭ. Naprykład, dola azijackaha składnika ŭ hienomie biełarusaŭ prykładna 2%. U rasijcaŭ i ŭkraincaŭ jana krychu vyšejšaja, ale nie nastolki, kab možna było surjozna ŭsprymać vyraz typu «Paskrabi ruskaha…». Usie inšaziemnyja našeści, jak vyśvietliłasia, pakinuli ŭ hienomie značna mienšy śled, čym ličyłasia raniej.

— Nakolki ja razumieju, vas cikavili nie prosta žychary respubliki, a etničnyja biełarusy. Jak heta vyznačałasia?

— Na asnovie analizu dadzienych historyi, archieałohii i etnahrafii na terytoryi Biełarusi byli vyłučanyja šeść rehijonaŭ, jakija achoplivajuć miescy staražytnych pasieliščaŭ kryvičoŭ, radzimičaŭ i dryhavičoŭ. Proby DNK byli ŭziatyja ŭ dobraachvotnikaŭ, zdarovych, paŭnaletnich mužčyn, niesvajakoŭ, jakija pražyvajuć u peŭnym rehijonie nie mienš čym na praciahu troch pakaleńniaŭ pa baćkaŭskaj i maciarynskaj linii. U vyniku ŭ hienietyčny bank sučasnych etničnych biełarusaŭ ŭvajšło kala 900 uzoraŭ DNK. U najbližejšaj budučyni my płanujem daśledavać i inšych žycharoŭ respubliki.

U liku haradoŭ i pasiołkaŭ, dzie pabyvali našy ekśpiedycyi, — Łužasna, Haradok, Uła, Vaŭkavysk, Navahrudak, Iŭje, Mazyr, Žytkavičy, Lelčycy, Kobryn, Łuniniec, Biaroza, Klimavičy, Kryčaŭ, Słaŭharad, Čačersk, Mir, Słuck i Červień. Zaŭvažu, što my śviadoma vyklučyli niekatoryja pryhraničnyja rehijony, dzie nasielnictva źviazanaje ź inšym etnasam rodnasnymi suviaziami. Tym nie mienš, niekatoryja adroźnieńni ŭ struktury hienatypaŭ žycharoŭ roznych rehijonaŭ krainy byli zafiksavanyja. Z šaści vyvučanych subpapulacyj zachodniaje Paleśsie pradstaŭlenaje najbolšaj raznastajnaściu mitachandryjalnaj hapłahrupy (12 z 17 znojdzienych), a najmienšaj — Paniamońnie (9 z 17).

Varta adznačyć, što, pa dadzienych paleahieałohii i archieałohii, zasialeńnie prachodziła z paŭdniova-zachodniaj častki sučasnaj terytoryi Biełarusi, dzie raniej, čym u inšych častkach, adbyłosia vyzvaleńnie ad lednika i pačałosia vyroščvańnie pšanicy i žyta — kala 6–7 tysiač hadoŭ tamu nazad. Takim čynam, najbolšaja raznastajnaść mtDNK moža być adlustravańniem bolš rańniaha zasialeńnia hetaha rehijonu. Tym nie mienš, papulacyja sučasnych biełarusaŭ ujaŭlaje saboj chutčej adzinaje cełaje, čym sukupnaść subpapulacyj. Adroźnieńni pamiž hrupami składajuć mienš za 1%.

— A što Vy možacie pryvieści ŭ jakaści arhumientu z nahody bałckaj teoryi pachodžańnia biełarusaŭ?

— Jość dastatkova padstavaŭ sumniavacca ŭ racyi hipotezy ab pachodžańni biełarusaŭ u vyniku słaviana-bałckaha abo słaviana-uhrafinskaha sintezu.

Prynamsi, častata hapłahrupy N3, jakaja markiruje sučasnych finaŭ (58%), litoŭcaŭ (37%) i łatyšoŭ (32%), u biełarusaŭ nie takaja vialikaja (9,6%), praktyčna adnolkavaja z ukraincami (9,7%) i navat nižejšaja, čym u rasijcaŭ (14%). Słavianie i bałty, jakija žyvuć tysiačy hadoŭ praktyčna biez hieałahičnych, hieahrafičnych i palityčnych miežaŭ, jakija majuć praktyčna nieadroznyja śpiektry mtDNK (i, takim čynam, ahulnych prodkaŭ pa maciarynskaj linii), mahli pačać raźvivać ułasnyja kultury i movy albo ŭ vyniku roznaj ekanamičnaj dziejnaści ŭ staražytnaści, padzialiŭšy ich terytaryjalna, albo ŭ vyniku sutyknieńnia ź inšymi etnasami.

— Akramia zadavalnieńnia cikaŭnaści (kali tak možna nazvać fundamientalnyja daśledavańni), jakuju kaštoŭnaść maje vaša praca?

— Analizujučy hienom, my vyjaŭlali i stupień schilnaści biełarusaŭ da roznych zachvorvańniaŭ. Vyjaviłasia, naprykład, što čaściej, čym u niekatorych narodaŭ, u nas sustrakajecca tendencyja niebiaśpiečnaha nazapašvańnia lišniaha žaleza ŭ kryvi, to bok hiemachramatoz. Čaściej sustrakajecca i hien, jaki spryjaje raźvićciu hłuchavataści. Akramia taho, našy źviestki pra hienom biełarusaŭ buduć vykarystanyja pry stvareńni kryminalistyčnaj bazy dadzienych, jakaja dazvalaje tanna i dakładna identyfikavać asobu i navat vyznačać mahčymuju etničnuju prynaležnaść achviary abo złačynca pa bijałahičnych śladach.

A što datyčyć niepasrednaha vyniku, to hetaja infarmacyja ŭžo stała zdabytkam navuki, bo apublikavanaja ŭ navukovych vydańniach i pastupiła ŭ Centr pa vyvučeńni jeŭrapiejcaŭ, raźmieščany ŭ estonskim Tartu. Tam zachoŭvajucca i vykarystoŭvajucca ŭ navukovaj pracy dadzienyja pra ŭsie nacyi, u tym liku, ź niadaŭnich časoŭ, i pra biełarusaŭ.

— I apošniaje. Vy raniej vyvučali hienietyku soi, a ciapier zanialisia tytulnaj nacyjaj. Sami ž rodam z Kastramy. Dla kahości takaja «zahana» moža być pryncypovaj spravaj.

— Pa-pieršaje, ja biełarus, a naradziŭsia ŭ Kastramie tamu, što moj baćka ŭ toj čas słužyŭ tam va Uzbrojenych siłach. A što datyčyć novaj tematyki, to ŭ śpiecyjalistaŭ na hetaj padstavie pytańniaŭ nie ŭźnikaje. Bo malekularnyja hienietyki vyvučajuć DNK, a mietady jaje daśledavańnia adnolkavyja — ad virusaŭ i bakteryj da čałavieka.

Dźmitryj Patyka, «Respublika»

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH