Śmiešna patrabavać ad žurnalistaŭ rasiejskich ŚMI, kab jany pisali “Biełaruś”. Ale niepavažna pisać “Biełoruśsija” na sajcie, pryznačanym dla biełaruskaj aŭdytoryi. Piša Vital Taras.
Viadomy žurnalist Pavał Šaramiet apublikavaŭ na sajcie “Biełorusskij partizan” artykuł “Biełoruśsija – Biełaruś. Adna kraina – dźvie nazvy” Aŭtar usumniŭsia ŭ tym, ci varta ŭžyvać u rasiejskim druku nazvu “Biełaruś” zamiest ahulnapryniataha “Biełoruśsija”.
Treba zaznačyć, što Pavał Šaramiet zavajavaŭ pavahu da siabie nia tolki jak papularny žurnalist vysokaj klasy, ale i jak mužny čałaviek. Hetuju svaju jakaść jon iznoŭ zaśviedčyŭ sioleta padčas viadomych viasnovych padziejaŭ, kali pryjechaŭ u Miensk, niahledziačy na chvarobu i viedajučy, što jaho tut čakaje zatrymańnie i źbićcio. Pryčym da Šaramieta nie pasuje i nikoli nie pasavała słova “achviara”. Jon nie achviara, ale aktor na palityčnaj i medyjnych scenach, ź jakim musić ličycca ŭłada. Jon piša nia stolki sam, kolki pišuć pra jaho. Dla Šaramieta vydatna padychodzić słova “ńjuzmejkier”.
Akramia taho, treba pryznać, što “Biełaruski partyzan” – adzin z najbolš papularnych sajtaŭ. Jon vyłučajecca nia tolki dyzajnam, infarmacyjnaj nasyčanaściu dy aperatyŭnaściu. Aŭtary sajtu, Kalinkina, Šaramiet dy inšyja, biez sumnievu, pretendujuć na toje, kab być (kali karystacca staroj leksykaj) uładarami dumaŭ, upłyvać na nastroi dy mierkavańni demakratyčna nastrojenaj častki hramadztva, a jašče bolš — isteblišmentu.
I mienavita heta fakt vymušaje reahavać na zhadany artykuł jak na svajho rodu symptamatyčny, u jakim znajšła adlustravańnie adna staraja, ale dahetul nie biaskryŭdnaja tendencyja.
“Białoruś žekoma” i Bałtakryvija
Sami razvahi pra Biełaruś i Biełoruśsiju sa spasyłkaj na roznaha rodu aŭtarytetaŭ nahadvajuć klasyčnuju scenu ź nieśmiarotnych “Tutejšych”. Bolš za 80 hadoŭ tamu Kupała vyvieŭ na scenu satyryčnych persanažaŭ – Uschodniaha i Zachodniaha vučonych. Pieršy havoryć pra “iścino-russkij cip Sieviero-Zapadnoj obłasti”, druhi ŭžyvaje terminy “Kresy Ŭschodnie” i “…Białoruś žekoma”.
Hadoŭ piatnaccać tamu było modna dyskutavać nakont nazvy Biełaruś, ale zusim ź inšaha hledzišča. Niekatorym nieafitam, jakich źjaviłasia tady šmat na chvali niezaležnaści, hetaja nazva padavałasia…niedastatkova biełaruskaj, navat štučnaj. Prapanoŭvalisia samyja ekzatyčnyja varyjanty.
Naprykład, adzin moj znajomy nastojvaŭ na tym, što Biełaruś treba nazyvać Bałtakryvijaj, a ŭsich, chto z hetym nie pahadžaŭsia, padazravaŭ u “maskalskich” nastrojach. Ciapier hety čałaviek zajmaje značnuju pasadu ŭ adnoj ź dziaržaŭna-kamercyjnych strukturaŭ i z svaimi klijentami razmaŭlaje vyklučna pa-rasiejsku. Nakont nazvy dziaržavy jon, zrazumieła, ni z kim daŭno nie spračajecca.
Nasamreč, afftar (kali karystacca tak zvanaj “padonkaŭskaj” movaj, pašyranaj u ŽŽ) prypaźniŭsia z svaimi pošukami sapraŭdnaj nazvy navat nie na piatnaccać, ale hadoŭ na sto dvaccać. Bo słova Biełaruś uvajšło ŭ žyćcio dziakujučy Francišku Bahuševiču. Da jaho biełaruskija ziemli nazyvali Litvoj, “Ruśsiu”, Rutenijaj, Sieviero-Zapadnym krajem, jak zaŭhodna. Paśla Bahuševiča Biełaruś stała faktam.
Zrazumieła, usio zaležyć ad punktu hledžańnia. Z punktu hledžańnia zakonapasłuchmianaha rasiejskaha hramadzianina treba pisać i havaryć pavodle normaŭ, aficyjna pryniatych u Rasii. Śmiešna patrabavać ad žurnalistaŭ rasiejskich ŚMI, kab jany zamiest “Biełoruśsija” pačali pisać i havaryć “Biełaruś”. Ale ŭ tym i reč, što publikacyi “Biełpartyzana” pryznačanyja nia stolki dla rasiejskich hramadzianaŭ, kolki dla biełaruskich. Ich aŭtary spadziajucca na razumieńnie j padtrymku svajoj pazycyi mienavita ŭ Biełarusi.
Pamiž dvuma kresłami
I ŭ hetym sensie aŭtaru artykułu možna paspačuvać, pakolki jon apynuŭsia ŭ pazycyi čałavieka, jaki žadaje siadzieć na dvuch kresłach. Jamu chočacca, kab jaho ličyli biełaruskim patryjotam, ale pry hetym nie zabyvalisia, što jon – hramadzianin Rasiejskaj Federacyi. Dakładniej, jon sam nie daje sabie ab hetym zabyć, nia moža, tak by mović, rassłabicca, pakolki zajmaje pasadu na Pieršym rasiejskim kanale – kanale, jaki ŭ spačuvańni biełaruskim patryjotam (takim, jak Daškievič, naprykład) zapadozryć ciažka.
Chaj by žadańnie siadzieć na dvuch kresłach zastavałasia asabistaj prablemaj aŭtara. Ale na vialiki žal, padobnaja, kažučy pa-rasiejsku, “miežieumočnaja” pazycyja charakternaja dla mnohich prychilnikaŭ demakratyi ŭ samoj Biełarusi.
Usich, chto vystupaje nia prosta z demakratyčnych, ale z nacyjanalna-demakratyčnych pazycyjaŭ – inakš kažučy, ličyć pryjarytetami zachavańnie biełaruskaj movy i kultury, nacyjanalnaj samatojesnaści – adrazu zapisvajuć u marhinały, u “paźniakoŭcy”. Što robić, darečy, i aŭtar artykułu.
Takaja pazycyja, miž inšym, mała čym roźnicca ad pazycyi ŭłady. Pakul jana, ŭłada, vystupała (prynamsi, na słovach) za ščylny sajuz z Maskvoj, abjadnanaja apazycyja mahła krytykavać hetuju uładu, pazycyjanujučy siabie ŭ jakaści paśladoŭnaj prychilnicy dziaržaŭnaje samastojnaści i nacyjanalnaje niezaležnaści. Pry hetym lidery apazycyi adkidali, ci ŭ lepšym vypadku adsoŭvali na druhi-treci plan kulturnicki, moŭny mesydž u svaim zvarocie da narodu. A kali ŭłada ŭ asobie kiraŭnika dziaržavy pačała ŭ siłu abjektyŭnych pryčynaŭ vystupać suprać imperskaj palityki Maskvy jak, nibyta, adziny harant suverenitetu Biełarusi, apazycyja apynułasia ŭ strašenna niajomkim stanoviščy.
Jana vykazvaje hatovaść padtrymać uładu ŭ baraćbie za dziaržaŭnuju niezaležnaść. Ale jak apazycyi zachavać tvar u novych umovach, kali da hetaha jana ŭvieś čas źviartałasia da narodu na “obščapaniatnam jazykie”, jak da kanhlameratu hramadzianaŭ RB, a nie biełaruskich hramadzianaŭ? Na hetaj movie ŭvieś čas źviartałasia da elektaratu ŭłada. I apazycyja vyrašyła ŭładzie ŭ hetym nie sastupać. Ale što novaha mahła jana skazać na taje samaje movie, jakoj karystajecca ŭzurpatar? I ab jakoj abaronie suverenitetu možna havaryć, kali Biełaruś pa-raniejšamu pazbaŭlenaja adnaho z hałoŭnych atrybutaŭ dziaržaŭnaści – aficyjnaha statusu movy tytulnaje nacyi? Kab niešta zdać, treba heta spačatku nabyć.
Apazycyja ŭśled za ŭładaj zvykła advodzić narodu rolu pasiŭnaha subjekta, jaki treba adpaviednym čynam apracoŭvać z dapamohaj pijar-akcyjaŭ i vybarčych kampanijaŭ…A kali sam narod, dakładniej, jahonaja aktyŭnaja častka, jakaja zaŭsiody składaje mienšaść, vychodzić na płošču, lidery demakrataŭ upadajuć u prastracyju. A ŭłada kidaje suprać kupki ludziej specnaz. Bo i dla tych i dla druhich maralny i nacyjanalna-patryjatyčny faktar stanoviacca poŭnaje niespadziankaj.
Vasilij Bykaŭ i inšyja
Jasna, jakaja rola advodzicca biełaruskaj movie ŭ lohicy ludziej, jakija zahadzia pahadzilisia ličyć siabie rasiejskaj pravincyjaj. Heta ž mova marhinałaŭ, ź jakimi niama sensu ličycca. Chiba možna na joj raźličvać na šyrokuju aŭdytoryju? Adsiul i niazbyŭnaja pravincyjnaść palityki, a taksama j žurnalistyki. Zaŭsiodnaje azirańnie cieraź plačo na Kreml i rasiejskich palitolahaŭ, ci, naadvarot, na Vašynhton i Brusel.
Žurnalistu Šaramietu zdajecca, što sprečka pra napisańnie nazvy krainy maje čysta filalahičny, kulturnicki charaktar. Ale jon zabyvajecca, što ŭ nacyjatvareńni, biełaruskim i lubym inšym, filalohija jość faktaram marali dy palityki. Kali zachodzić havorka pra “ŭparadkavańnie” biełaruskaj artahrafii čynoŭnikami Minadukacyi, u asiarodku nacyjanalnaj intelihencyi niama sumnievaŭ, kamu i dziela čaho patrebnaje hetaje ŭparadkavańnie.
Kali Vasila Bykava ŭ rasiejskamoŭnaj biełaruskaj hazecie śledam za kiraŭnikom dziaržavy ŭparta nazyvajuć Vasilijem Bykavym, heta śviedčyć ab źniavažlivym staŭleńni da piśmieńnika i da biełaruskaha nacyjanalnaha jak takoha.
Heta zvyčajnaje supadzieńnie, ale padajecca symbaličnym toj fakt, što hałoŭnaja redaktarka “KP v Biełarusi» Iryna Słuckaja “zvolniłasia” nieŭzabavie paśla publikacyi ŭ hazecie interviju nakont publikacyi ŭ časopisie “Dziejasłoŭ” nieviadomaj apovieści Bykava.
Ułasna kažučy, u vačoch ułady ŭsie biełaruskija piśmieńniki i filolahi jość vorahami. Bo mienavita tut, u sfery biełaruskaje movy ŭłada dziaržavy skančvajecca i pačynajecca ŭłada słova. Pryznačyć čynoŭnikaŭ piśmieńnikami, kaniečnie, možna, ale prymusić čytać ich knihi – nikoli.
Kanflikt pamiž uładaj i Sajuzam biełaruskich piśmieńnikaŭ, sproba hvałtoŭna zamianić jaho sajuzam piśmieńnikaŭ načale z Čarhincom, zastaŭsia niedaacenienym žurnalistami ŭ Biełarusi. Jany ŭbačyli ŭ hetym usiaho tolki zvyčajnaje pamknieńnie kiraŭnictva spravaŭ prezidenta nakłaści ruku na majomaść – u dadzienym vypadku, Dom litaratara, kab pakazać, chto ŭ chacie haspadar.
Sprava nia tolki ŭ hetym. Kudy bolš važnym dla ŭłady było prybrać słova Biełaruś (nazvu dziaržavy!) z nazvy najstarejšaha tvorčaha sajuzu dy addać jaje inšamu, lajalnamu režymu chaŭrusu, dzie za niedachopam viadomych imionaŭ u piśmieńniki zapisanyja kasmanaŭty Klimuk i Kavalonak, były trener pa himnastycy Renald Knyš, a taksama aŭtary knihi “Historyja KPZB”.
Niaviedańnie nie vyzvalaje ad adkaznaści
Možna kpić, jak heta robiać niekatoryja žurnalisty, ź siabraŭ SBP praź ichnuju nierašučaść, niaŭmieńnie adstajać svaje pravy (a heta ž ad taho, što siarod ich pieravažajuć staryja, časam niamohłyja ludzi). Možna ŭvohule nazyvać Sajuz piśmieńnikaŭ reliktam savieckaj epochi. (Da čaho ŭ svoj čas dałučyŭsia i aŭtar hetych radkoŭ.) Možna nie lubić asobnych biełaruskich litarataraŭ ci nie pryznavać za tvorčaściu niekatorych ź ich vysokich mastackich vartaściaŭ.
Z samoha pa sabie faktu prynaležnaści da piśmieńnickaha cechu, zrazumieła, nie vynikaje, što ŭsie siabry SBP majuć vysokija prafesijnyja ci maralnyja jakaści. Ale čamuści padajecca, što ŭ tych, chto zastaŭsia viernym staromu sajuzu, hetych jakaściaŭ zastałosia bolej, čym u tych, chto pabieh u novuju arhanizacyju za zarpłataj i mahčymaściu drukavacca. Pieravažna pa-rasiejsku.
Ale pakul zastajecca choć adzin čałaviek, jaki piša tvory pa-biełarusku, žyvie biełaruskaja litaratura, žyvie mova. Jak pakazaŭ apošni źjezd SBP, takich ludziej nie adzinki – ich niekalki socień. Zrazumieła, daloka nia ŭsie ź ich pišuć vydatnyja ramany, apaviadańni albo vieršy. Ale važna toje, što hetyja ludzi nie zbajalisia adkryta nazvać siabie biełaruskimi piśmieńnikami, nie zvažajučy na faktyčnuju pahrozu zabarony na prafiesiju. Ich knihi nie drukujuć u dziaržaŭnych vydaviectvach, im zabaroniena sustrakacca z čytačami, i hety fakt adkryta pryznajuć u Minadukacyi i ŭ prezydenckaj administracyi. Ich zvalniajuć z pracy, ichnyja jmiony zanosiać u “čornyja śpisy” na radyjo i telebačańni, vykidajuć z chrestamatyjaŭ i padručnikaŭ pa litaratury. Nia treba ździŭlacca, kali zaŭtra knihi biełaruskich piśmieńnikaŭ pačnuć kanfiskoŭvać u biblijatekach i raspalvać ź ich vohniščy.
Možna nie sumniavacca, što 100-hodździe “Našaj Nivy” – data, značeńnie jakoj u historyi Biełarusi niemahčyma pierabolšyć, nia budzie zaŭvažanaje vysokim načalstvam i dziaržaŭnymi ŚMI. I nia tolki tamu, što hazeta piša pra apazycyju ci časam krytykuje ŭładu. Pierš za ŭsio, tydniovik nienavidziać za toje, što jon vychodzić pa-biełarusku, klasyčnym pravapisam. I što ŭ jaho jość čytač!
Nienavidziać, treba pryznać, nia tolki čynoŭniki-renehaty, jakija amal spres vyjšli ź biełaruskaj vioski. Nia lubić jaje i taja častka intelihiencyi, jakaja ŭsio jašče nie vyznačyłasia, ŭ jakoj krainie jana žyvie: u Biełarusi ci ŭ “Biełoruśsii”.
Niaviedańnie movy nie vyzvalaje intelihientnaha čałavieka ad adkaznaści. Uščymleńnie pravoŭ rasiejskamoŭnaha nasielnictva krainaŭ Bałtyi nie vyklikaje spačuvańnia mienavita tamu, što pierad tym, jak abaraniać prava svaich dziaciej vučycca pa-rusku, ich baćki nie znajšli času vyvučyć litoŭskuju, łatyšskuju, estonskuju. A značyć, usio jašče žyvuć niby na akupavanaj terytoryi, u varožym asiarodździ.
U Biełarusi, kali vieryć pierapisu, rodnuju movu viedajuć amal 80 adsotkaŭ.
Ale “bolšaść biełarusaŭ havorać na rasiejskaj movie” – biezapelacyjna kanstatuje Šaramiet. I heta aznačaje, što bolšaść maje racyju? Što ŭ hetaj bolšaści jość svabodny vybar?
I narešcie, ci aznačaje heta, što niechta maje prava hrebliva stavicca da biełaruskaj movy, biełaruskaj historyi i tych, chto maje śmiełaść havaryć pa-biełarusku? Spytajsia ŭ samoha siabie, na jakoj movie havoryć siońnia ŭłada ŭ Biełarusi, havorać sudździ, prakurory dy amonaŭcy, na jakoj movie havoryć BT – i tabie stanie jasna, na čyim ty baku.
