Žurnalisty adpravilisia ŭ francuzskija Pireniei, kab ubačyć adno z samych niezvyčajnych zbudavańniaŭ u śviecie - soniečnuju pieč mahutnaściu 1 miehavat. Heta vieličeznaje zbudavańnie znachodzicca niepadalok ad miastečka Fon-Ramie-Adejo i pryciahvaje ŭvahu vypadkovych spadarožnikaŭ, jakija prajazdžajuć pa vysakahornaj darozie ŭ Andoru, vielizarnym lusterkam.
Jahony dyjamietr składaje 54 mietry, i hetaha dastatkova dla taho, kab płavić stal jak masła.
My pryjechali ŭ Adejo letnim dniom. Na paŭdniovym zachadzie Francyi cudoŭna raście vinahrad i vyśpiavaje raznastajnaja sadavina - ciopła! Akramia inšaha, sonca tut śviecić ledź nie 300 dzion u hodzie, a pa kolkaści jasnych dzion hetyja miaściny sastupajuć chiba što Błakitnamu bierahu. Kali ž acharaktaryzavać dalinu kala Adejo z punktu hledžańnia fiziki, to mahutnaść śvietłavoha vypramieńvańnia tut składaje 800 vat na 1 kvadratny mietr. Vosiem mahutnych lampačak napalvańnia. Krychu? Dastatkova, kab kavałačak bazaltu raścioksia łužynaj!
Praŭda, dla dasiahnieńnia vysokich tempieratur płaŭleńnia nieabchodna sabrać śviatło nie z adnaho mietra i navat nie sa sta.
- Soniečnaja pieč u Adejo maje mahutnaść 1 miehavat, i dla hetaha treba amal 3 tysiačy mietraŭ lustranoj pavierchni, - raspaviadaje nam Sierž Šavin, nahladčyk miascovaha muzieja soniečnaj enierhii. - Pryčym sabrać śviatło z takoj vialikaj pavierchni treba ŭ fokusnuju kropku dyjamietram sa stałovuju talerku.
Nasuprać parabaličnaha lusterka ŭstanoŭleny hielijastaty - śpiecyjalnyja lustranyja plity. Ich 63 štuki z 180 siekcyjami.U kožnaha hielijastata svaja «kropka adkaznaści» - siektar parabały, na jaki adlustroŭvajecca sabranaje śviatło. Užo na ŭvahnutym lusterku pramiani sonca źbirajucca ŭ kropku fokusu - tuju samuju pieč. U zaležnaści ad intensiŭnaści vypramieńvańnia (čytaj - jasnaści nieba, času sutak i pary hodu) tempieratury možna dasiahnuć samyja roznyja. U teoryi - da 3800 hradusaŭ pa Celsii, u realnaści vychodziła da 3600.
- Razam z rucham sonca pa niebie ruchajucca i hielijastaty, - pačynaje svaju ekskursiju Sierž Šavin. - Zzadu ŭ kožnaha ŭstalavany ruchavik, a ŭsie razam jany kirujucca centralizavana. Nieabaviazkova ŭstaloŭvać ich u idealnuju pazicyju - u zaležnaści ad zadač łabaratoryi hradus ŭ kropcy fokusu možna varjiravać.
Soniečnuju pieč u Adejo pačali budavać na pačatku 60-ch, a ŭ stroj uviali ŭžo ŭ 70-ch. Doŭhi čas jana zastavałasia adzinaj u svaim rodzie na płaniecie, adnak u 1987-m kopiju pabudavali niepadalok ad Taškienta. Sierž Šavin uśmichajecca: «Tak-tak, mienavita kopiju».
Savieckaja pieč, darečy, taksama dziejučaja. Na joj, praŭda, pravodziać nie tolki ekśpierymienty, ale i vykonvajuć niekatoryja praktyčnyja zadačy. Praŭda, raźmiaščeńnie piečy nie dazvalaje dasiahnuć takich ža vysokich tempieratur, jak u Francyi - u kropcy fokusu uźbiekskija navukoŭcy mohuć atrymać mienš za 3000 hradusaŭ.
Parabaličnaje lusterka składajecca z 9000 płaścinak - facetaŭ. Kožnaja ź ich adpaliravanaja, maje aluminijevaje napyleńnie i ledź ŭvahnutaja dla lepšaj fakusoŭki. Paśla pabudovy budynka piečy ŭsie faceta byli ŭstalavanyja i adkalibravanyja ŭručnuju - na heta syšło try hady!
Sierž Šavin viadzie nas na placoŭku niepadalok ad budynka piečy. Razam z nami - hrupa turystaŭ, jakija pryjechali ŭ Adejo na aŭtobusie - płyń amataraŭ navukovaj ekzotyki nie vyčerpvajecca.Muziejny nahladčyk sabraŭsia nahladna prademanstravać schavany patencyjał soniečnaj enierhii.
- Madam i miesje, vašaja ŭvaha! - Sierž chacia i vyhladaje chutčej jak navukoviec, bolš padobny da akciora. - Śviatło, jakoje vypramieńvajecca našaj zorkaj, dazvalaje imhnienna nahravać materyjały, zapalvać i płavić ich.
Supracoŭnik soniečnaj piečy padymaje zvyčajnuju halinku i raźmiaščaje jaje ŭ vialikim čanie ź lustranoj unutranaj pavierchniaj.U Sierža Šavina sychodzić niekalki siekund na pošuk punktu fakusoŭki, i pałka imhnienna ŭspychvaje. Cudy!
Pakul francuzskija babulki i dziadulki achkajuć i vochkajuć, muziejščyk pierachodzić da hielijastatu i ruchaje jaho tak, kab adlustravanyja pramiani patrapili ŭ pamienšanuju kopiju parabaličnaha lusterka, ustalavanaha tut ža. Heta jašče adzin nahladny ekśpierymient, jaki pakazvaje mahčymaści sonca.
- Madam i miesje, ciapier my budziem płavić mietał!
Sierž Šavin źmiaščaje ŭ trymalnik kavałačak žaleza, ruchaje ciskami ŭ pošuku punktu fokusu i, znajšoŭšy jaje, adychodzić na nievialikuju adlehłaść.
Sonca chutka robić svaju spravu.
Kavałačak žaleza imhnienna nahravajecca, pačynaje dymić i navat iskryć, paddajučysia haračym pramianiam. Litaralna za 10-15 siekund u im prapalvaje dziračka pamieram z manietu ŭ 10 jeŭracentaŭ.
- Vuala! - radujecca Sierž.
Pakul my viartajemsia ŭ budynak muzieja, a francuzskija turysty rassadžvajucca ŭ kinazale dla prahladu navukovaha filma pra pracu soniečnaj piečy i łabaratoryi, nahladčyk raspaviadaje nam cikavyja rečy.
- Čaściej za ŭsio ludzi pytajucca, navošta ŭsio heta treba, - razvodzić rukami Sierž Šavin.- Z punktu hledžańnia navuki mahčymaści soniečnaj enierhii vyvučanyja, vykarystoŭvajucca, dzie heta mahčyma, u pobycie. Ale jość zadačy, jakija pavodle svajho maštaba i składanaści vykanańnia patrabujuć ustanovak, padobnych da hetaj. Naprykład, jak nam zmadelavać uździejańnie sonca na abšyŭku kaśmičnaha karabla? Ci nahreŭ spuskajemaj kapsuły, jakaja viartajecca z arbity na Ziamlu?
Padličana, naprykład, što elemient abšyŭki pavinien vytrymlivać tempieraturu ŭ 2500 hradusaŭ pa Celsii - i ekśpierymientalnym šlacham heta možna pravieryć tut, u Adejo.U śpiecyjalnaj tuhapłaŭkaj jomistaści, ustalavanaj u kropcy fokusu soniečnaj piečy, možna ŭznavić takija, bieź pierabolšańnia, nieziamnyja ŭmovy.
Nahladčyk viadzie nas pa muzieju z roznymi ekspanatami, jakija vykarystoŭvalisia ŭ šmatlikich ekśpierymientach, praviedzienych u piečy. Našu ŭvahu pryciahvaje tarmazny karbonavy dysk ...
- O, hetaja štuka ad koła balida Formuły-1, - kivaje Sierž. - Jaje nahreŭ u niekatorych umovach supastaŭny z tym, što my možam uznavić u łabaratoryi.
Jak užo kazałasia vyšej, tempieraturaj ŭ kropcy fokusu možna kiravać z dapamohaj hielijastataŭ. U zaležnaści ad roznych ekśpierymientaŭ jana varjirujecca ad 1400 da 3500 hradusaŭ. Nižniaja miaža nieabchodnaja dla vyrabu vadarodu ŭ łabaratoryi, dyjapazon ad 2200 da 3000 - dla testavańnia roznych materyjałaŭ va ŭmovach ekstremalnaha nahrevu. Narešcie, vyšej za 3000 - vobłaść pracy z nanamateryjałami, kieramikaj i stvareńniem novych materyjałaŭ.
- Pieč ŭ Adejo nie vykonvaje praktyčnych zadač, - praciahvaje Sierž Šavin. - U adroźnieńnie ad uźbiekskich kalehaŭ, my nie zaležym ad ułasnaj haspadarčaj dziejnaści i zajmajemsia vyklučna navukaj. Siarod našych zamoŭcaŭ nie tolki navukoŭcy, ale i samyja roznyja viedamstvy, naprykład abaronnaje.
My jak raz spyniajemsia kala kieramičnaj kapsuły, jakaja akazvajecca korpusam karabla-bieśpiłotnika.
- Vajennaje ministerstva pabudavała soniečnuju pieč mienšaha dyjamietra dla ŭłasnych praktyčnych patreb tut ža, u dalinie ŭ Adejo, - kaža Sierž. - Jaje možna ŭbačyć ź niekatorych učastkaŭ hornaj darohi. Ale pa navukovyja ekśpierymienty jany ŭsio roŭna źviartajucca da nas.
Nahladčyk tłumačyć, u čym pieravaha soniečnaj enierhii pierad luboj inšaj padčas vykanańnia navukovych zadač.
- Pa-pieršaje, sonca śviecić biaspłatna, - zahinaje jon palcy. - Pa-druhoje, hornaje pavietra spryjaje praviadzieńniu ekśpierymientaŭ u «čystym» vyhladzie - biez damiešak. Pa-treciaje, soniečnaje śviatło dazvalaje nahravać materyjały značna chutčej, čym lubyja inšyja ŭstanoŭki, - dla niekatorych ekśpierymientaŭ heta vielmi važna.
Cikava, što pieč moža pracavać praktyčna kruhły hod. Pavodle Sierža Šavina, aptymalnym miesiacam dla praviadzieńnia ekśpierymientaŭ źjaŭlajecca krasavik.
- Ale kali treba, kavałačak mietału dla turystaŭ sonca raspłavić choć u studzieni, - uśmichajecca nahladčyk. - Hałoŭnaje, kab nieba było jasnym i biaschmarnym.
Adnoj ź biassprečnych pieravahaŭ samoha isnavańnia hetaj unikalnaj łabaratoryi źjaŭlajecca poŭnaja jaje adkrytaść dla turystaŭ. Štohod siudy pryjazdžaje da 80 tysiač čałaviek, i heta robić dla papularyzacyi navuki siarod darosłych i dziaciej našmat bolej, čym škoła ci univiersitet.
Fon-Rame-Adejo - typovy pastaralnyja francuzski haradok. Jaho hałoŭnaje adroźnieńnie ad tysiačaŭ takich samych - suisnavańnie tainstva bytavoha žyćcia i navuki. Na fonie 54-mietrovaj lustranoj parabały - hornyja małočnyja karovy. I pastajannaje śpiakotnaje sonca.
